Liter. Jaargang 15

Jezus ontmoet en verlost?

Boven het bureau hangt een kleurendruk aan de muur. Een man met lang haar en een baard, gehuld in een roze gewaad tot op zijn voeten, spreidt in een zegenend gebaar zijn armen uit. Op de achtergrond zijn brede stralen van een onzichtbare lichtbron te zien. Jezus, denkt Steffi. Wat moet ik met een schilderij van Jezus aan de muur? Weet ze niet dat ik joods ben?

Steffi Steiner, de twaalfjarige dochter van een Weense arts en een operazangeres, komt samen met haar jongere zusje Nelli in 1939 naar een Zweeds eiland. Daar zal ze in het pleeggezin van tante Märta de oorlog doorkomen. Steffi is het belangrijkste personage in een serie van vier jeugdboeken van de Zweedse schrijfster Annika Thor (1950). In 1996 verscheen het eerste deel, Een eiland in zee. Steffi en Nelli komen in een eenvoudig vissersdorp terecht, waar alles vreemd voor hen is, ook de Pinksterkerk. In De lelievijver (1997) trekt Steffi vanwege haar opleiding bij een familie in Göteborg in en in De donkere diepte (1998) ervaart ze het toenemende oorlogsgeweld. In Op open water (1998) is de oorlog voorbij en vraagt Steffi zich af of ze haar vader nog terug zal zien.

[p. 93]

Annika Thor, geboren in een liberaal joodse familie, wilde over de Tweede Wereldoorlog schrijven maar niet over de Holocaust. In de jaren negentig, toen veel kinderen en tieners uit landen als Iran en Somalië naar Zweden kwamen, werd ze geboeid door het vluchtelingenvraagstuk. Thor dacht dat schrijven over kindvluchtelingen uit de Tweede Wereldoorlog kon bijdragen aan begrip voor de situatie van de nieuwe vluchtelingen. Daarom verdiepte ze zich in het relatief onbekende fenomeen van de kindertransporten, bedoeld om joodse vluchtelingetjes op te vangen in pleeggezinnen. Verhalen van joodse emigrantenkinderen verwerkte ze in haar boeken.

Een van de verhaallijnen, de bekering van Steffi, wil ik hier naar voren halen, zoveel mogelijk in de taal van Thor. Het is een ondergeschikte verhaallijn, maar wel een heel interessante. Het gegeven dat Zweedse pleegouders de joodse kinderen niet alleen van de nazi's wilden redden, maar ook een redding-door-bekering beoogden, vind ik aangrijpend. Thor vertelde in een interview met The Little Book Room (Book Reviews for Children, 05-02-2010) dat dit waargebeurd is: ‘I don't think I would have dared to include it had it not been based on facts!’

Steffi ziet in haar pleeggezin een Bijbel op tafel en een plaat van Jezus boven haar bed. Dan is er een opwekkingsbijeenkomst waar tante Märta naartoe wil. Steffi moet mee naar de Pinksterkerk. Ook Nelli en haar pleegmoeder, tante Alma, zijn daar. Het kerkbezoek roept herinneringen op aan een kerk in Wenen waar Steffi wel eens geweest is. De kerken in Wenen zijn oud en van steen, met ramen van gekleurd glas waarop heiligen staan afgeheeld, en waar de geur van brandende waskaarsen hangt. [...] Maar hier is het één grote kale ruimte met een verhoogd podium, net als in een klaslokaal. Geen brandende kaarsen die hun flakkerend licht verspreiden in geheimzinnige gangen tussen donkere pilaren. Geen heiligenafbeeldingen die bedroefd op haar neerkijken. Het licht van de elektrische lampen aan het plafond is fel. De houten vloer ruikt alsof hij pas geschuurd is. Even eenvoudig en ongecompliceerd als het kerkgebouw is de prediking. Een lange, magere man spreekt over God en Jezus en de zondige mens die op zijn pad moet terugkeren. ‘Komt naar Jezus' huis’, zegt de man. ‘Wie u ook bent, hij neemt u aan.’ Het stilzitten valt Steffi zwaar. In de synagoge, waar ze op hoogtijdagen kwam, hoefde je niet stil te zitten. Maar de synagoge is platgebrand. Daar wil Steffi niet aan denken en ze dwingt zichzelf te luisteren. De magere man kijkt uit over de gemeente. ‘Jezus Christus’, zegt hij. ‘Jezus Christus is het antwoord op al uw vragen.’ Al uw vragen? Kan Jezus uitleggen waarom ze naar een ander land moest vluchten? Kan hij vertellen wanneer ze pappa en mamma weer zal zien?

Dan komt een koor van jongelui het podium op. Zij zien eruit of zij geen vragen hehhen. Als het koor zingt, begeleid door gitaarmuziek, beseft Steffi dat ze voor het eerst sinds ze in Zweden is muziek hoort. Het maakt haar warm. Het is zo mooi dat ze zomaar begint te huilen. Nelli raakt voorzichtig haar arm aan, Steffi pakt Nelli's hand en knijpt er hard in. Dan begint ook Nelli te huilen. De muziek herinnert hen aan hun zingende moeder en kanaliseert hun emoties. Maar tante Märta heeft zo haar eigen gedachten bij de geëmotioneerde meisjes. Ze loopt met hen naar voren en gedrieën knielen ze voor het podium. De voorganger legt zijn handen op de hoofden van de meisjes en begint te bidden. ‘Haal me weg’, bidt ze zacht. Ze weet niet tot wie ze bidt. Tot God? Tot Jezus? Tot pappa? Tot mamma? ‘Amen’, eindigt de magere man. ‘Amen’, zegt de hele gemeente hem na. Tante Märta komt overeind. Steffi wankelt wat op haar benen. Het is voorbij. Bij de meisjes

[p. 94]

overheerst verwarring, bij de tantes vreugde. ‘Ongelofelijk’, zegt tante Märta. ‘Dat de meisjes Jezus zo vlug aannamen. Dat had ik niet kunnen denken’. ‘Het zijn nog maar kinderen’, zegt tante Alma. ‘Er steekt geen kwaad in hen. Zij kunnen het niet helpen dat ze niet met het juiste geloof zijn opgegroeid’. ‘Dit alles heeft dan toch nog iets goeds voortgebracht’, zucht tante Märta tevreden.

Heel langzaam dringt het tot Steffi door dat de tantes denken dat Jezus hen aan het huilen heeft gemaakt, en niet de muziek.

Steffi en Nelli laten zich zonder enig protest dopen. Ze worden lid van de Pinksterkerk en mogen naar de zondagsschool. Maar verlost voelt Steffi zich niet. Voor de Jezus op het schilderij probeert ze liefde op te brengen, maar dat lukt niet. In de brieven naar Wenen schrijft ze niet over de verlossing. Hoe moet ze het uitleggen? En hoe zal het gaan als ze straks weer allemaal bij elkaar zijn?

Als Steffi in Gothenburg gaat wonen, ontmoet ze haar vroegere klasgenoot Judith Liebermann, eveneens een ‘transportkind’. Judith is blij dat ze iemand van haar eigen volk ontmoet en suggereert dat Steffi zich wel alleen voelt ‘tussen al die Zweden’. Dat stemt Steffi tot nadenken. Waar hoort ze bij? Voordat de Duitsers kwamen, had Steffi er nooit over nagedacht dat ze joods waren. Ze wist het, maar het hield niet veel meer in dan dat ze een paar maal per jaar naar de synagoge gingen. Precies zoals haar christelijke vrienden met Kerstmis en Pasen naar de kerk gingen. Het waren de Duitsers, die Nelli en haar, pappa en mamma hadden aangewezen als leden van een aparte groep, hen hadden gedwongen om te verhuizen en de meisjes om van school te wisselen. De Duitsers hadden haar tot jodin gemaakt. Na haar aankomst op het eiland was ze christen geworden. Lid van de Pinkstergemeente, ‘verlost’ en gedoopt. Maar altijd vol heimelijke twijfel. Een gevoel van er niet bij te horen, van maar te doen alsof

Door Judith begint Steffi over haar eigen identiteit na te denken. Wie ben ik? Wat zal er van mij worden? Als Judith Steffi bezoekt en haar kamer binnenkomt, reageert ze geschokt op het schilderij van Jezus: ‘Wat hebben ze met je gedaan?’ vraagt ze. ‘Hebben ze je gedwongen om christen te worden?’ [...] Gedwongen? Ja, misschien. Maar ze heeft het zelf goed gevonden. Ze heeft zich er nooit tegen verzet. Ze heeft niet durven protesteren. Ze heeft zich laten dopen, ze is naar de zondagsschool gegaan, ze heeft hun gezangen gezongen en hun gebeden opgezegd. Ze heeft het zelf gedaan. ‘Ze hebben me niet hoeven dwingen’, antwoordt ze. ‘Ik heb gewoon gedaan wat ze wilden.’ Voor Judith is haar gedrag zonneklaar: ‘Hoe kon je?’, zegt Judith. ‘Hoe kon je je volk verloochenen?’ Wanneer kort daarna de dominee weigert te collecteren voor Steffi's ouders, maar na lang vergaderen het genereuze besluit neemt voor hen te willen bidden, is voor Steffi de maat vol. ‘Een gebed?’ Steffi spuugt de woorden uit alsof ze bitter smaken in haar mond. ‘Ze hebben geen gebeden nodig! Ze hebben eten en warme kleren nodig!’ Als de dominee zijn toegezegde gebed uitspreekt, weigeren de meisjes Steiner naar voren te komen. De dominee kijkt verward. ‘Laat ons bidden’, zegt hij weer. ‘Voor een ieder die lijdt onder de oorlog, een ieder die huis en haard mist...’ Dan komt Steffi in beweging. Maar ze loopt niet naar voren, naar de dominee. Met een rechte rug en zonder iemand aan te kijken, loopt ze de kerk uit. Steffi heeft gekozen - en nu bewust. Na een paar moeilijke dagen vertelt ze tante Märta haar besluit. ‘Ik ben van plan om uit de Pinksterkerk te treden’. ‘Heb je het geloof verloren?’ Ik heb het nooit gehad, denkt Steffi, maar dat kan ze niet zeggen. De jaren van vals christendom kleven aan haar vast. Ze heeft te veel gehuicheld om nu de hele waarheid te kunnen vertellen. ‘Ja.’ Dan bekent Märta: ‘Je moet niet denken, dat ik me niet heb afgevraagd of we er goed aan deden [...] We hadden misschien moeten wachten. Maar ik dacht dat Jezus een troost

[p. 95]

voor je zou kunnen zijn. Zoals Hij dat voor mij geweest is in tijden van grote nood.’

De Jezus die Steffi voorgeschoteld krijgt, vindt ze suikerzoet. Bij de roze Jezus-van-het-schilderij kan ze met werkelijke, existentiële vragen niet terecht. En bij het instituut dat hem vertegenwoordigt, de Pinksterkerk, evenmin. De ervaring van tante Märta is een andere: Jezus biedt troost en verlicht het lijden. Dat geloof is Märta niet komen aanwaaien, ze heeft het moeten bevechten. Maar dat hoort Steffi pas als ze al vier jaar bij haar is en met haar moeizaam genomen besluit uit de kerk te treden bij haar pleegmoeder komt. Als Märta over haar ‘grote nood’ spreekt, durft Steffi fluisterend te vragen: ‘Toen Anna-Lisa stierf?’ Märta antwoordt bevestigend. Thor geeft met enkele woorden het drama aan, waar Steffi van anderen iets over vernomen had: Märta's twaalfjarige dochter Anna-Lisa, enig kind, is aan tuberculose overleden. Toen kon Märta zonder haar geloof niet verder leven. Daarom was ze ervan overtuigd dat ook uit de ellende van Steffi iets goeds kon voortkomen. Dat Jezus ook voor haar het antwoord zou zijn. Steffi gelooft zeker dat Märta van Jezus troost ervaart, maar voor haarzelf gaat dat niet op. ‘Geef mij maar een vraag en geen antwoord’, zou ze Kopland kunnen nazeggen.

Hoe herkenbaar zijn de gedachten van Märta: doordat je denkt een glimp te zien van een bedoeling - zonder de oorlog was Steffi niet verlost! - kun je in het lijden een beetje berusten of het wellicht zelfs aanvaarden. Märta is een vrouw van weinig woorden, ze bekent - en daarin is ze overtuigend - dat ze voor Steffi het beste heeft gezocht. Maar haar geloof en ervaring zijn niet eenvoudig te transponeren naar het leven van een jong, joods meisje. Haar aanvankelijk beantwoorde vraag naar de zin van het lijden, van Steffi's oorlogsellende, staat weer open.

De serie laat zich lezen als één grote ontwikkelingsroman. Steffi laat zich een bekering opdringen, maar wordt gedwongen tot nadenken en maakt een keuze die bij haar past: ze keert terug naar haar joodse wortels. Märta legt zich bij die feiten neer, aanvaardt de vragen van Steffi en blijft onverminderd van haar houden. Haar liefde - die Steffi denkt verspeeld te hebben - verdraagt alle dingen. Ze wordt na Steffi's besluit niet bitter, ze denkt geen kwaad. Evenals Steffi is ze een interessant en geloofwaardig personage. Thor wordt geroemd om haar ‘genadeloos verfijnde waarnemingszin’. Daarmee houdt ze de lezer, ook (of juist) de volwassen christelijke lezer, een spiegel voor. Hoe oprecht zijn wijzelf in ons geloof? Welk beeld van God en van Jezus hebben wij? Kunnen wij wezenlijke vragen stellen en met vragen leven - of hebben wij graag een aantal antwoorden paraat? Hoeveel waarde hechten wij eraan als anderen ons geloof en onze opvattingen delen en ons daarin bevestigen? Wat is het geloof waard als het niet voortdurend bevraagd kan worden? En wat gebeurt er - we kennen maar ten dele - als onze zekerheden wegvallen?

Er wordt wel gezegd dat goede literatuur vragen oproept. Als dat een criterium is, dan verdienen deze jeugdromans van Annika Thor dit predicaat. Het is échte en indrukwekkende literatuur. En onmiskenbaar van een joodse auteur.

Annika Thor, Een eiland in zee (1996); De lelievijver (1997); De donkere diepte (1998); Op open water (1998).
Janneke de Jong