Liter. Jaargang 15

[p. 77]

Els Meeuse
‘Zoals een zomer om de dorpen bloeit’
Een bespreking van het gedicht ‘Bekering’ van Gerrit Achterberg

Achterberg had een grote persoonlijke betrokkenheid op het christelijk geloof, zo blijkt als je je in zijn leven verdiept. De dichter droeg bijvoorbeeld op latere leeftijd vrijwel altijd een prentbriefkaart bij zich met een reproductie van Alleen Christus kan alles redden van Jan Toorop, een getuigenis, vergelijkbaar met Pascals Mémorial. Volgens zijn biograaf Hazeu bleef Gerrit Achterberg slechts uiterlijk verbonden met het geloof, en was er geen sprake van een innerlijke band, maar biografische feiten uit andere bronnen, zoals bovengenoemde, lijken dit tegen te spreken. Ook in de poëzie van de dichter komt meerdere malen zijn persoonlijke binding met het christelijk geloof tot uiting. Achterberg en de Australische dichter Les Murray zouden het wat dat betreft goed met elkaar hebben kunnen vinden. Stelt Les Murray dat een gedicht een kleine religie is en religie een groot gedicht - in veel gedichten van Achterberg smelten poëzie en religie eveneens op creatieve wijze samen.

De bron van zijn creaties heeft Gerrit Achterberg (1905-1962) ooit zelf treffend verwoord. In 1939 stuurde Jo Ypma een exemplaar van haar pas verschenen roman Boven uit de polder de hemel aan Achterberg, die toen in de inrichting in Balkbrug verbleef. Voorin had ze geschreven: ‘Voor Gerrit. Ik geloof de vergeving der zonden, 2 september 1938.’ Achterberg reageerde in een brief aan Houwink: ‘Wat een best boek! En met zoo'n prachtige opdracht.’ Ook op andere momenten in zijn leven geeft Achterberg wel degelijk woorden aan een doorvoeld geloof. In 1946 - zo meldt het boek Gerrit Achterberg tussen de protestanten - werd Achterberg uitgenodigd mee te doen aan een nieuw op te richten informeel ‘Contact’ van de protestants-christelijke schrijvers en dichters. Hij antwoordde dat hij het criterium van de groep geheel onderschreef. Dit criterium luidde: ‘[...] dat voor ons geloof in Jezus Christus als Gods Zoon en Zoon des Mensen van allesbeheersende betekenis is voor leven en kunst’. De dichter voegde eraan toe: ‘Komen geloof en vers niet uit dezelfde Hand?’ Deze scheppende hand die poëzie en religie het leven geeft, is ook aanwezig in het gedicht ‘Bekering’, dat laat zien hoe ‘bekering’ de pen van een dichter in beweging kan brengen.

Achterberg schreef dit gedicht als reactie op een dagopening over een gedeelte uit het bijbelboek Openbaring (hoofdstuk 2:12-17), uitgesproken door L.H. Fontein,

[p. 78]

directeur van de Rekkense Inrichtingen, de instelling waar Achterberg een tijdje verbleef. In De wereld van Gerrit Achterberg interpreteert Middeldorp het gedicht met het oog hierop geheel in een bijbelse context. Hij noemt opvallende dingen, maar mist mijns inziens ook essentiële elementen. Een bijbelse intertekstuele analyse verduidelijkt weliswaar vaak veel in Achterbergs poëzie, maar is niet altijd voldoende voor een coherente interpretatie.

Zo kunnen bijvoorbeeld ook poëticale opvattingen of biografische gegevens uit het leven van de dichter een gedicht verduidelijken. Maar ik besef terdege dat een ‘definitieve’ interpretatie geven onmogelijk en ook onwenselijk is. Elk gedicht is een geheim dat door iedere interpreet opnieuw en op een eigen manier ‘doorbroken’ kan worden. De geheimen die gedichten zijn en bevatten kunnen op veel verschillende manieren ontsluierd worden. Maar als het goed is blijft er wel altijd iets van een geheim over, of beter gezegd: het geheim van het gedicht wordt door interpretatie alleen maar groter en het gedicht alleen maar mooier.

‘Bekering’, de titel van het gedicht, is een centrale notie uit het christelijk geloof. Al in het Oude Testament komt de oproep tot bekering regelmatig naar voren en in het Nieuwe Testament klinkt deze evocatie eveneens meerdere keren. Johannes de Doper begint zijn preken met de mensen aan te sporen dat zij zich moeten bekeren en ook Jezus vangt zijn redevoeringen vaak hiermee aan. In de Statenvertaling, de vertaling waarmee Achterberg vertrouwd was, klinken Jezus' woorden zo: ‘[...] De tijd is vervuld, en het Koninkrijk Gods nabij gekomen; bekeert u, en gelooft het Evangelie’ (Markus 1:15). De aansporing tot bekering komt verderop in het Nieuwe Testament nog steeds voor, onder andere in Openbaring, in de passage die centraal stond in de dagopening waardoor Achterberg geïnspireerd werd tot het schrijven van dit gedicht.

Gij hebt het hoog geheim doorbroken, Here Jezus,
tussen ons en den Vader, naar Uw Woord
mogen wij zonder zonde zijn en nieuwe wezens,
wat er ook in ons leven is gebeurd.

De eerste regels van het gedicht vermelden dat de ‘Here Jezus’ ‘het hoog geheim doorbroken’ heeft. Het geheim dat er was tussen de Vader en de ik-persoon of de (gelovige) mensheid. Sommigen interpreteren dit als het geheim van de uitverkiezing. Doordat dit geheim doorbroken is, kunnen mensen weer ‘zonder zonde’ zijn en ‘nieuwe wezens’, wat er ook in hun leven is gebeurd. Dit ‘geheim’ kan echter ook heel anders gelezen worden. Is er iets tussen de Vader en de ik-persoon voorgevallen? Iets waar niemand iets vanaf weet? Wat dan precies? Maar misschien

[p. 79]

moet dit wel een geheim blijven, Achterberg gebruikt tenslotte niet voor niets dit woord. Hoe dan ook, dit geheim is nu doorbroken. De ik-persoon is weer met de Vader verzoend.

Ik deed, van alles wat gedaan kan worden,
het meest misdadige - en was verdoemd.
Maar Gij hebt God een witte naam genoemd,
met die van mij. Nu is het stil geworden,
zoals een zomer om de dorpen bloeit.

De tweede strofe begint met een bekentenis: ‘Ik deed, van alles wat gedaan kan worden, / het meest misdadige - en was verdoemd.’ Een biografische duiding van deze zinsnede is voor de hand liggend. Immers, Achterberg beging niet de minste zonde door zijn hospita te vermoorden. Maar hier stopt het gedicht niet. Integendeel, Achterberg werkt toe naar een glorieus einde, die wordt ingeluid met een markante wending in het midden van het gedicht: de versregel met de ‘witte naam’. Dit is precies de middelste regel van het gedicht, en niet voor niets: het vormt het hart ervan. Met deze ‘witte naam’ verwijst Achterberg naar wat de apostel Johannes in het boek Openbaring aan de gemeente van Pergamus schrijft: ‘Bekeer u; [...] Die overwint, Ik zal hem geven te eten van het manna, dat verborgen is, en Ik zal hem geven een witten keursteen, en op den keursteen een nieuwen naam geschreven, welken niemand kent, dan die hem ontvangt’ (Openbaring 2:16 en 17). In het gedicht komt enerzijds naar voren dat Achterberg weliswaar in zonde heeft geleefd - hij heeft zelfs ‘het meest misdadige’ wat gedaan kon worden gedaan - maar anderzijds ook dat hij door God in genade is aangenomen. Hij heeft immers, zo lijkt het, een witte naam gekregen van God, schoon en smetteloos.

Er zijn meer duidelijke bijbelse verwijzingen in dit gedicht te vinden. Zo komen de woorden ‘lenden’, ‘omgord’, ‘voeten’ en ‘geschoeid’ voor in Paulus' brief aan de gemeente van Efeze: ‘Daarom neemt aan de gehele wapenrusting Gods, opdat gij kunt wederstaan in den bozen dag, en alles verricht hebbende, staande blijven. Staat dan, uw lenden omgord hebbende met de waarheid, en aangedaan hebbende het borstwapen der gerechtigheid; en de voeten geschoeid hebbende met bereidheid van het Evangelie des vredes; bovenal aangenomen hebbende het schild des geloofs, met hetwelk gij al de vurige pijlen des bozen zult kunnen uitblussen’ (Efeze 6:13-16).

De witte naam is genoemd. Het is stil geworden in het leven van de dichter; stilte straalt uit het gedicht. De zomer bloeit om de dorpen, maar ook als de bloemen weer verdorren zal de dichter blijven leven vanuit de genade. Hij heeft

[p. 80]

de wapenrustig Gods aangetrokken. Hij staat stevig, zijn lenden zijn omgord met waarheid, zijn voeten staan klaar om het evangelie van vrede te verspreiden.

De bloeiende zomer en de verdorrende bloemen vragen tot slot nog om een nadere beschouwing. In meerdere gedichten van Achterberg zijn bloemen poëticaal te duiden. Ook in ‘Bekering’ lijkt dit op te gaan. In de derde strofe wordt de potentiële situatie geschetst dat de bloeiende zomer met haar stilte overgaat in een verdorrende herfst:

En moeten ook de bloemen weer verdorren:
mijn lenden zijn omgord, mijn voeten staan geschoeid.
Uit uwe Hand ten tweeden maal geboren,
schrijd ik U uit het donker tegemoet.

Geschapen bloemen, bloeiende gedichten kunnen vergaan. Het poëticale licht dat nu over het gedicht schijnt geeft ook de ‘witte naam’ een extra dimensie. Door het ontvangen van deze naam is het stil geworden in het leven van de ik-persoon. De ‘witte naam’ kan gelezen worden als een naam vol genade, maar in de naam ligt meer dan dat: het is ook een nieuwe poëtische naam die ontvangen wordt. Zowel religie als poëzie geeft de ik-persoon uit het gedicht rust. Bij een vergelijking van die twee lijkt religie echter als beste uit de bus te komen. Ook als de dichtader dichtslibt en verzen ‘verdorren’, blijft staan dat de ‘lenden’ zijn ‘omgord’ en zijn ‘voeten’ zijn ‘geschoeid’. De ik-persoon is uit Christus' hand ‘ten tweeden maal geboren’ - dit verwijst naar het gesprek over de wedergeboorte tussen Jezus en Nicodemus (Johannes 3) - en schrijdt God uit het donker van zijn leven tegemoet. Moet eens de poëzie van hem wijken, dan nog blijft de religie. Maar nu, in het gedicht, staan beide naast elkaar. In ‘Bekering’ bloeit een zachte zomer van poëzie om de dorpen.

Literatuur

Gerrit Achterberg, Verzamelde Gedichten. Querido, Amsterdam 1963.

J.T. Doornenbal, Overpeinzingen van een pelgrim. De Banier, Utrecht 1980.

Wim Hazeu, Gerrit Achterberg. Een biografie. De Arbeiderspers, Amsterdam 1988.

A. Middeldorp, De wereld van Gerrit Achterberg. De Arbeiderspers, Amsterdam 1985.

Hans Werkman, ‘Gerrit Achterberg tussen de protestanten. Een aantal bouwstenen voor een nieuwe Achterberg-biografie’, in: Bijeen met man en muis. Ervaringen met Ida Gerhardt, Gerrit Achterberg, Guillaume van der Graft, Jan Wolkers, Jan Siebelink, Oek deJong en anderen. eon Pers, Amstelveen 2009.