Liter. Jaargang 15

[p. 70]

Jan Sonneveld
‘Dit, lezer, is een eerlijk boek’
Willem Jan Otten herlezen [4] - over Waarom komt u ons hinderen (2006)

Lang dacht ik dat Waarom komt u ons hinderen een onopgemerkt gebleven boek was. Dat komt misschien omdat ik mijn exemplaar in 2006, vlak na verschijning, kocht in de ramsj. Het boek leek vergeten na de eerste uitgave, tot de uitgever vorig jaar op verzoek een tweede druk uitbracht. Het boek bleek minder slecht te verkopen dan ik dacht.

Het duurde wel even voor ik het boek uit had. De eerste lezing viel niet mee. Ik moest wennen aan de schrijfstijl: associërend en soms abstract. Lezen was hard werken, ik probeerde verwoed in het hoofd van de schrijver te klauteren. Dit was ik niet gewend. Het werk van Otten kende ik nauwelijks. Hij was die schrijver die katholiek geworden was. Om die reden had ik in 2004 wel Specht en zoon gelezen.

Achteraf zie ik dat ik mijzelf in die periode herontdekte als lezer. Ik las altijd al veel, maar tot op zekere hoogte mechanisch: iets in mijn lettervreten bereikte me niet. Literatuur was jarenlang ingekapseld in de clichématige antwoorden die ik gewend was te krijgen op grote levensvragen.

Zo rond mijn twintigste begon ik anders te lezen. Ik zocht meer naar eigen antwoorden. Literatuur opende ineens nieuwe werelden. Veel boeken raakten me sindsdien, maar de grootste impact komt op het conto van Waarom komt u ons hinderen. Dat besef omschrijft Otten zelf in het essay over Tonke Dragt:

Er is, geloof ik, per kind maar ruimte voor een keer de overstelpende leeservaring - wanneer je, zonder nog te hoeven vergelijken, zonder je af te vragen zelfs wat lezen is, of ‘literatuur’, of ‘realiteit’, vol raakt van een verhaal, zoals een bedding van een rivier, of, om met C.S. Lewis te spreken: zoals een sprookjesglas dat ontstaat doordat het gevuld wordt.

Ben ik er laat bij, omdat ik dit pas na mijn twintigste beleefde? Of ben ik altijd een lezend kind gebleven? Hoe het ook zij, deze essaybundel raakte me. Ik zag mijn vragen en mijn eigen zoektocht erin weerkaatst in een vocabulaire en in beelden die me begrepen deden voelen. Goed, de eerste lezing was moeizaam, maar nadat het boek en ik aan elkaar wenden, was ik verkocht. Dat jaar las ik het boek nog tweemaal en nu herlees ik het jaarlijks. De ‘overstelpende leeservaring’ blijft: de verwondering raakt maar niet sleets. Voortdurend lees ik fragmenten alsof ik ze voor het eerst lees. Wat is dat toch?

[p. 71]

Hoe katholiek moet je tegenwoordig zijn om van uw werk te genieten, werd Otten gevraagd toen hij in 2004 de Librisprijs won. De schrijver stamelde dat hij een half uur nodig had om dat uit te leggen. Al essayerend poogt hij alsnog te antwoorden, geholpen door veertien ‘helden’: denkers en dichters, romanciers en filmers.

Een ding is zeker: Willem Jan Otten is een volhouder. Sinds hij steeds vaster ‘begon te geloven dat hij geloofde’, doet hij verwoede pogingen om te begrijpen: waarom gelooft een mens in zo'n onwaarschijnlijk verhaal als dat van het christendom? Van die verbazing lijkt hij nooit meer bekomen. Zijn hele oeuvre is ervan doortrokken. ‘Ongeneeslijk paf staan’ noemt hij het in het essay over G.K. Chesterton.

Otten verzamelt een bonte verzameling originele denkers om zich heen: stuk voor stuk zijn het spijtoptanten. Zijn helden zijn, in weerwil van de heersende cultuur, in iets gaan of blijven geloven dat zo bizar is dat het wel eens waar of waarachtig zou kunnen zijn. Verwijzend naar Graham Greene, zegt hij dat zijn helden ‘niet kunnen leven met niets dan zichzelf’. Zoiets sluimerde ook in mij, maar ik kon niet uit de voeten met de antwoorden die ik al kende. Otten bood me, terwijl hij zelf paf stond, iets nieuws. Zoals Hans Werkman in een monoloog toedichtte aan J.K. van Eerbeek (in Liter 57): ‘Het dogma is een jasje dat alle mensen met wat wringen aantrekken, maar wij, kunstenaars, moeten onze eigen jasjes maken.’

Willem Jan Otten maakt onweerstaanbare jasjes, gemaakt van veertien verschillende stoffen: van Augustinus tot Gerard Reve, van Vondel tot René Girard.

In mijn exemplaar van het boek beginnen de eerste aarzelende aantekeningen bij G.K. Chesterton. Die schuurt langs de randen van het dogmatische en het fantastische en komt dan uit bij een conclusie die moet klinken zoals zijn eigen bulderende lach: is geloven bizar? De waarheid is nog ongelofelijker dan je kon vermoeden. Die waarheid noemt Chesterton ‘orthodoxie’. Alsof hij aan het eind van zijn zoeken uitkomt bij het beginpunt en het nu herkent als antwoord.

Al lezend verandert de schrijver van een vorsende denker in een vrolijk kwispelende hond, die verwoed zigzaggend het geurspoor volgt, tot de volgende ontdekking. Na Chesterton stuit Otten op Dostojevski. Diens literaire kracht legt denkbeelden bloot die dwarsliggen op de tijdgeest (zelfs in Dostojevski's tijd). Maar het schuurt en kraakt zo, dat je erachter een wereld begint te vermoeden die fantastischer is dan we kunnen denken.

En zo gaat het maar door. Aan de hand van filmmaker Robert Bresson spartelt Otten opgetogen rond in de functies van mystiek en verbeelding, al dan niet als incarnaties van een geloof.

Zijn helden, legt Otten uit, zijn allemaal ontvankelijk voor iets. Waar ze ook in

[p. 72]

geloven, ze springen (of ze nu willen of niet) allemaal, zonder zeker te weten of er water is dat hen opvangt. Bij het werk van C.S. Lewis is volgens Otten de aantrekkingskracht dat hij ‘altijd een verlangen [heeft] gehad: een verhaal te zijn, of beter: deel uit te maken van een betekenisvol, bedoeld geheel.’

Je ziet Otten achter zijn toetsenbord als het ware dansen van plezier, als hij schrijvers en denkbeelden verbindt. Hadden mijn helden elkaar maar gekend, verzucht hij: ‘...een postume Platoclub, waar Pascal, na het zien van Bressons Pickpocket, ingeleid door Dostojevski, C.S. Lewis uithoort over A Grief Observed, dat hij geleend had van Vondel...’

De aanstekelijkheid waarmee hij schrijft, doet iets met me waaraan ik maar moeilijk woorden kan geven. Er gaan luiken in mijn hoofd en in mijn hart open, waarvan ik de sleutel zelf niet bezit. Schrijven is denken met het hoofd van de lezer, luidt een bekend cliché. Dat is wat Otten met me doet. Hij rangschikt zijn helden dusdanig, dat er in mijn leven een nieuw verhaal ontstaat.

Maar waarom raken ze me zo? Het is, geloof ik, vooral hun manier van kijken: die ontvankelijkheid voor iets dat buiten de cynische maalstroom van alledag staat. Ze bevestigen het gevoel dat ergens iets groots te vinden is, waardoor je beseft dat je wilt bestaan en dat je van dat ‘iets’ of ‘iemand’ intens wilt kunnen houden. En voor je het in de gaten hebt, wordt die liefde concreter. Al weet ik niet of ik hiermee de verwondering juist beschrijf. Want, parafraseert Otten zijn held Pascal: het hart kent redenen die de rede niet kent, maar ook een ander vocabulaire.

Bij herlezing brengen Otten en zijn helden me opnieuw van mijn stuk. Ik sta voortdurend paf, zoals Chesterton. Enkele van Ottens helden zijn de mijne geworden, zoals de Japanse schrijver Shusaku Endo. In Endo's kalme, kale schrijfstijl schuilt een grote diepte. Zeker in de roman Stilte. ‘Het gesprek in de gevangenis tussen de ontgoochelde Ferreira en doodsbange Rodrigo kan op een lijn geplaatst worden met Dostoyevski's gesprek van de grootinquisiteur met Christus, en ik weet in de literatuur geen lijn die hoger is.’

Zo ontdekte ik ook Borges en Andrej Tarkovski. Van al Ottens helden brengt laatstgenoemde bij mij het meeste teweeg. Behalve dat er geen filmer is die het mooier laat regenen, dringt hij door tot diepliggende zielenroerselen. Otten zegt het zo:

Tarkovski bezorgt je een contemplatieve houding, en die is van alle houdingen de minst afdwingbare. [...] Wel veronderstelt zij een ontvankelijkheid, en bereidheid tot deelname bij de toeschouwer, en die vooronderstelt weer de aan-

[p. 73]

wezigheid van iets dat wel de Geest wordt genoemd, zo men wil zelfs: Heilige Geest. De ongrijpbare wind die kan opsteken in zelfs het verdorde, afgestompte en verveelde hart. [...] Er is geen filmer die beter begrepen heeft wat ik het hardst nodig heb. Zoals alle kunst is ook deze religieus - ze stoelt op een mysterieus vertrouwen: als dat zij zal waaien, eens, de Geest, die altijd al waaide, al lang, en voor altijd - alleen ik moet nog wakker worden en haar zien te vangen, of laat ik zeggen: zien te vangen wat mij gegeven is van haar op te vangen.

Mijn boek is inmiddels beduimeld, de witte omslag slaat grijs uit en de pagina's staan vol hanenpoten en uitroeptekens. Het gaat, al lezend, stormachtig toe in mijn hoofd.

Deze bundel helpt me om telkens weer opnieuw naar de wereld om me heen te kijken.

In eerste instantie lijkt Waarom komt u ons hinderen een tijdsopname, een hulpstuk om de schrijver meer tekst te geven over een God die door velen is weggedacht. Maar bij nadere lezing is het vooral een ontwapenende zoektocht. En het toont een voorafschaduwing van mogelijke, verwonderende antwoorden. En dat maakt deze bundel tijdloos. Of, zoals Otten Montaigne citeert in het essay over Czeslaw Milosz: ‘Dit, lezer, is een eerlijk boek.’