Liter. Jaargang 15

[p. 38]

Maarten van Buuren
Kristallisatie, dekristallisatie

Augustinus maakt in De civitate dei onderscheid tussen liefde die de mens richt tot zichzelf (amor sui) en tot god (amor dei). De oorsprong van deze twee soorten liefde situeert hij bij Adam en Eva. Zij leefden tijdens hun verblijf in het paradijs in liefde tot god, maar door de zondeval keerden zij hun liefde van god af (aversio) en richtten die op zichzelf. God verdreef hen daarop uit het paradijs. Adam en Eva raakten van god vervreemd en dat lot trof al hun nakomelingen. Augustinus zei dat mensen maar één ding kunnen doen om hun huid te redden, namelijk hun liefde opnieuw in de richting van god buigen (conversio). In deze conversio zal de lezer het woord bekering herkennen.

Het gaat bij conversie of bekering blijkbaar om liefde, of beter gezegd, om de richting waarin we die liefde sturen: we draaien onze eigenliefde honderdtachtig graden om en sturen hem opnieuw in de richting van god. Ik zeg nu wel ‘we draaien’, maar dat is eigenlijk niet juist. Mensen zijn uit zichzelf namelijk niet in staat om iets goeds te doen. Zelfs wat hun bekering betreft zijn ze afhankelijk van gods genade.

De bekering van Paulus is een goed voorbeeld. Voorafgaand aan zijn bekering was Paulus een fanatieke vervolger van christenen. Hij deed ijverig mee aan de christenjacht en het laatste wat hij wilde doen, was erkennen dat zijn heil afhankelijk was van de ‘messias’ van de christenen. Paulus bekeerde zich dan ook niet. Hij werd bekeerd. God pakte hem bij zijn lurven en rammelde hem eens goed door elkaar. Vandaar dat Paulus traditioneel wordt afgebeeld (bijvoorbeeld door Caravaggio) alsof hij door god van het paard is gesmeten waarop hij op weg was naar Damascus. Er is geen beter voorbeeld van een volstrekte ommekeer dan Paulus die de christenen eerst te vuur en te zwaard bestreed en vervolgens van het ene op het andere moment veranderde in de felste pleitbezorger van het christendom.

Paulus' bekering is ook om een andere reden kenmerkend. De bekering treft hem plotseling, als een blikseminslag. Dat is eigenaardig, want we hebben gezien dat het in de bekering gaat om liefde en hoe kan de liefde nu in één oogwenk een draai maken van honderdtachtig graden?

Dat kan ook niet en dus moet er iets anders aan de hand zijn. Paulus' geloof moet zich gestaag hebben ontwikkeld zonder dat hij er erg in had of waarschijn-

[p. 39]

lijker: Paulus moet zich vaag bewust zijn geweest van die innerlijke ontwikkeling, maar haar hebben ontkend en bestreden, misschien wel in de vorm van een vervolging van de aanhangers van het geloof waarvoor hij innerlijk al gewonnen was.

Paulus' bekering is een voorbeeld van wat Stendhal kristallisatie noemde.

Stendhal meende dat liefde het gevolg is van een geleidelijke innerlijke ontwikkeling waarbij een willekeurig voorwerp (Stendhal geeft het voorbeeld van een dode tak die in een zoutmijn wordt gelegd) langzaam met kristallen wordt bezet en zich na een aantal maanden plotseling manifesteert als het voorwerp van onze liefde, omdat wij dat voorwerp onbewust en stapje voor stapje met onze liefdesidealen hebben overdekt.

In het najaar 1965 las ik op aanraden van mijn leraar religie Le diable et le bon dieu, een toneelstuk van Jean-Paul Sartre. Het was laat in de avond. Mijn ouders, broertjes en zuster waren naar bed. Ik vorderde goed in dit spannende toneelstuk. Ik stond op om nog een laatste kop koffie te halen, maar nog voor ik bij de keukendeur was aangekomen, flitste het door mijn hoofd: ‘God bestaat niet.’ Ik wankelde en zocht houvast bij de deurpost. Ik zag mezelf weg tuimelen in een diep gat onder een vloer, een oude houten vloer, die door donkerbruine balken werd gedragen en waar ik nu van de onderkant tegenaan keek. Blijkbaar had ik mijn hele leven op deze vloer gestaan, en was daar nu doorheen gezakt. Mijn duizeling was het gevolg van de paniek die me beving. Ik probeerde mijn inzicht ongedaan te maken, wilde terug klauteren op de vloer, maar besefte dat dit onmogelijk was.

Mijn val lijkt, in het klein, op Paulus' bekering op weg naar Damascus. Ze is het negatief van Paulus' bekering, want het was niet een toewending naar god (conversio) maar een afwending (aversio). Het opmerkelijke van deze afwending zit daarin dat mijn liefde niet op een ander voorwerp werd gericht. Mijn liefde (of geloof, maar dat is in wezen hetzelfde) was in de loop van de tijd verbleekt en verdwenen zonder dat ik er erg in had. Mijn val was een val in het niets.

Wie (of wat) was daar de oorzaak van? Ikzelf in elk geval niet. Ik had niet op mijn val aangestuurd en werd overrompeld door een inzicht dat ik ongedaan zou hebben gemaakt als ik daartoe in staat was geweest. Blijkbaar waren er innerlijke processen aan het werk geweest die er uiteindelijk toe hadden geleid dat ik door de vloer was gezakt. Ik had me zo lang mogelijk vastgeklampt aan een overtuiging waar ik houvast, warmte en beschutting aan ontleende, maar toen de toestand onhoudbaar werd, viel ik in het gat.

[p. 40]

Le diable et le bon dieu was hoogstens een aanleiding tot mijn val, de druppel die de emmer deed overlopen. Als mijn val niet was veroorzaakt door dit toneelstuk, dan zou iets anders daarvoor hebben gezorgd.

Mijn val was, net als Paulus' bekering, de uiteindelijke manifestatie van een langdurig innerlijk proces waarvan ik mij niet bewust was en dat ik waarschijnlijk lange tijd heb bestreden. Het is de omkering van het proces van kristallisatie. De term dekristallisatie dringt zich bij me op. Het is een term die niet bestaat, maar die me het meest geschikt lijkt om een naam te geven aan het wegvallen van liefde (geloof).