Liter. Jaargang 15

[p. 13]

Tewin van den Bergh en Wilke de Braal
Door diepten komen we tot waarheid
In gesprek met ‘bekeringsdeskundige’ Hans van Stralen

‘Op m'n achttiende struikelde ik over een lijk, dat over de spoorlijn lag. Het was midden in de nacht, ik wist niet wat het was en ik draaide me om en greep midden in een persoon. Later heb ik gedacht: waarom moest ik daar zijn? Het was op een soort schoolkamp, maar dat ik nu net op die tijd naar buiten ging en dat die man daar lag - dat is op het randje van de toeval. Ik denk wel eens dat al mijn wetenschappelijke inspanningen - mijn colleges, mijn boeken - die absurde ervaring proberen te begrijpen.’

Aan het woord is literatuurwetenschapper en theoloog Hans van Stralen, auteur van het promotieonderzoek Gehoor geven, een discursieve benadering van de religieuze bekering, dat in 2009 verscheen. Het is zijn antwoord op onze vraag wat hem tot dit onderzoek heeft aangezet. Bekering is niet in de eerste plaats anders gaan doen, maar anders gaan praten, is zijn stelling. Hij onderzocht in Gehoor geven de bekeringsteksten van volksschrijver Gerard Reve en van de Franse existentialist Gabriel Marcel. Het viel hem op dat daarin telkens dezelfde aspecten terugkomen en dat de bekeerling zich als het ware bekeert tot een andere ‘taalfamilie’.

Is de ervaring die u zojuist beschreef te vergelijken met een bekering?

‘Toen ik terugkwam en zei dat ik een lijk gevonden had, geloofden ze me niet. Bekeerlingen hebben dat ook, die zeggen: ik heb iets gezien. Paulus heeft iets gezien en geen van de omstanders kan hem volgen, want zij hebben niets gezien. Een bekering is een unieke en specifiek private ervaring, die niet valt uit te leggen. Het is absurd. Dat gold ook hier. Soms heb ik het idee dat ik ernaartoe geduwd werd, dat het moest gebeuren. Uiteindelijk heeft deze ervaring ertoe geleid dat ik vier jaar lang een neuroot ben geweest, ik vertel het maar gewoon zoals het was. Daar ben ik langzamerhand van genezen.’

U geeft uw boek als motto het gedicht ‘Fever’ van John Updike mee. De eerste twee regels luiden: ‘I have brought back a good message from the land of 102^o:/ God exists.’ Waarom sprak dit gedicht u aan?

‘Omdat het gaat over iemand die, net als ik, de diepte in is geweest. Updike zegt eigenlijk dat je alleen door ziekte tot waarheid of inzicht kunt komen. Zelf is

[p. 14]

hij tot het katholicisme bekeerd. Ik vind het een kanteltekst, die goed uitdrukt waar mijn boek over gaat. Namelijk dat mensen bij een bekering een moment van ommekeer, een turning point, willen aanwijzen, ook al is het er niet, ook al zijn het er dertien. Dat doet Updike ook: “Ik ben ziek geweest en toen is het gebeurd.” Ik denk ook dat je je vooral láát bekeren. Daarom is de titel van mijn boek “gehoor geven”: als je je gehoor niet openstelt, kan God niet tot je spreken. Denk aan het “hier ben ik” van Mozes. Door zijn ziekte is de ik-figuur uit het gedicht tot alles bereid. Dat herken ik, dat je tijdens ziekte ontvankelijk kunt zijn voor impulsen van de andere kant.’

Had de ervaring van het vinden van het lijk ook zo'n turning point kunnen zijn?

‘Dat was het, maar ik ben juist niet naar de kant van het geloof gegaan. Ik dacht: ik moet het zélf doen. Als ik naar God was gegaan, of naar m'n ouders, naar vrienden of naar een psychiater, was ik weer afhankelijk geworden. Ik ben gelukkig goed uit die periode gekomen, ik heb het idee dat ik iedere molecuul van Hans van Stralen volledig heb herbouwd. Die “ik” van voor mijn achttiende herken ik helemaal niet meer. Ik denk trouwens dat het niet goed was geweest als ik me toen bekeerd had. (Grinnikend:) Ik vermoed dat God dat niet gewild had, die dacht misschien: je hebt nog zoveel uit te vinden. Ik stond er ook niet open voor, na een afgrijselijke katholieke opvoeding. Op de lagere school moesten wij elke vrijdagochtend om negen uur naar de kerk toe. De drie uur daarvoor mocht je niets eten, want Jezus moest in een rein lichaam terechtkomen. Op een dag kreeg ik van een meisje op het schoolplein een dropje. Vervolgens raakte ik helemaal in paniek. Ik heb een dropje in mijn maag en daar valt Jezus straks op. Die valt dan op mijn smerigheid. En als ik niet ter communie ga, krijg ik achttien klappen op m'n oor.

Later wilde ik voor geen geld meer terug naar die angstige geloofscultuur. Ik wilde niet opnieuw afhankelijk worden, van welke instantie dan ook. Ik wilde niks. Ik wilde... (hij pauzeert even) zelf schoon worden.

Het dogma dat een zoon van God gestorven is voor onze zonden, daar kan ik overigens nog steeds niet bij. Veel mensen zeggen: het is ook niet te snappen. In zekere zin is dat natuurlijk zo. Gods woord komt van een andere kant, het is taal die in eerste instantie onbegrijpelijk is voor ons, een ontologisch compromis. Toch kom ik daar niet verder mee. Anderen zeggen: je moet niet begrijpen, maar vooral ervaren. Dat laatste, zo'n moment van convictional knowledge, zoals de theoloog Loder dat formuleert, is nooit gebeurd. Eigenlijk ben ik tot het existentialisme bekeerd. Je moet het alleen doen, er bestaat geen God en je gaat alleen door het leven - dat idee sprak me erg aan.’

[p. 15]

Zo ongemerkt zijn er al wat termen uit uw onderzoek - turning point, taalfamilie - voorbij gekomen. Het fenomeen bekering is al veelvuldig onderzocht, wat wilde u met uw onderzoek toevoegen?

‘Ik was al langer met bekeringsteksten bezig. Het viel me op dat die vaak psychologisch worden bekeken. Theologen trekken vaak de vergelijking met Paulus en praten de Bijbel na. Sociologen hebben ook weer hun eigen benadering. Maar ik ben literatuurwetenschapper en het viel me op dat niemand naar de taal van de bekeerling had gekeken. Dat vond ik verrassend. De taal is toch het eerste tastbare handvat waarmee je dichter bij de bekering kunt komen. Voor sociologen en psychologen lijkt het net alsof de taal alleen maar een springplank is waarmee ze achter de gebeurtenissen kunnen komen. Maar ze hebben helemaal geen aandacht voor het bekeringsverhaal zelf, de analyse van de taal van een verhaal. Die biedt een behoorlijk houvast.

Bij hedendaagse bekeringen is bijvoorbeeld vaak helemaal geen sprake van gedragsveranderingen. In de twintigste en eenentwintigste eeuw gaan veel gelovigen niet naar de kerk of en public op hun knieën. Er is iets in henzélf gebeurd. Tenzij je hen ernaar vraagt, zul je nooit weten dat ze bekeerd zijn. Toen ik op de Universiteit van Amsterdam werkte, bleek ik vijf jaar een kamer te hebben gedeeld met iemand die Jehova's getuige was geworden. Daar had ik nooit iets van gemerkt. Het was dat ik ernaar vroeg.’

Voor uw onderzoek heeft u heel wat bekeringsverslagen bekeken, daar een model van gemaakt, en dit vervolgens toegepast op de teksten van Gerard Reve en Gabriel Marcel. Wat viel u op?

‘Het dubbele doel van zo'n verslag. De bekeerling bevindt zich in een spagaat. Hij probeert een verhaal te maken dat zijn beslissing rechtvaardigt tegenover twee taalfamilies, zijn oude waaruit hij is vertrokken, en zijn nieuwe waarin hij zich begeeft. Dat verslag, bijna altijd een poos na de bekering geschreven, is een compromistekst, en naarmate mensen verder verwijderd zijn van hun ‘sprong’, zijn ze negatiever over de eerste familie. Maar je kunt niet over hét bekeringsverhaal spreken. Bekering is een levenslang proces. Reve heeft op zijn drieëntwintigste al teksten geschreven die wijzen op een draai. Hij heeft het dan helemaal niet over God of Christus - maar er gebeurt iets. Die uitlatingen horen ook bij het bekeringsverhaal.

Verder komen er altijd opposities in het verslag voor. Bekeerlingen zeggen bijvoorbeeld: eerst leefde ik in het rijk van de duivel, en daarna in het licht. Eerst was ik slecht en zondig, daarna werd ik een goed mens. De bekeerling wil zo beklemtonen dat hij echt over de brug is. Ook duikt vaak een zogenaamde attachment figure op: iemand die de bekeerling de hand reikt om de stap te zetten, iemand die zegt: ‘je bent welkom, kom bij onze familie.’

[p. 16]

Lijken de bekeringsverslagen van Gerard Reve en Gabriel Marcel op elkaar?

‘Nee, bij Gabriel Marcel gaat het allemaal volgens het boekje, een wat gezapige bekering. Bij Reve is dat totaal anders. Hij haalde zich met zijn bekering juist problemen op de hals. Ik heb daar bewondering voor. Een conversie moet, vind ik, iets non-conformistisch hebben. Je bent niet van je zorgen af als je religieus wordt, integendeel. Na een conversie kun je niet meer terug naar je oude wereld. Maar Marcel gaat de volgende dag gewoon weer vrolijk verder met zijn schrijverij. Gerard Reve - natuurlijk is dat ook een heleboel show en poeha - kende ook diepten. Hij wist homoseksualiteit en katholicisme uiteindelijk heel origineel aan elkaar te verbinden. Dat vind ik knap. Reve bracht zo de erotiek weer terug in de religie, die daar denk ik ook een plaats heeft. De idee dat lichamelijke liefde een hoogst religieus fenomeen kan zijn, was totaal verdwenen. Gabriel Marcel doet zoiets niet. Je merkt weinig van strijd in zijn leven. En daar gaat geloof toch over. De uitspraak van Kierkegaard dat je elke dag opnieuw christen moet worden, vind ik fantastisch. Je bent het niet, je moet elke dag opnieuw echtgenoot worden, je moet elke dag opnieuw docent worden. Dat is een hele mooie gedachte. Soms lukt het je niet. Gabriel Marcel lukt het elke dag, Reve niet.’

Wat voor soort strijd is dat dan, waar de bekeerling mee te maken krijgt?

‘Strijd met de oude en met de nieuwe mens, want je wilt je niet meteen helemaal geven. Je kunt je als bekeerling ook nooit helemaal thuis voelen in een nieuwe familie. Daarnaast wil de oude familie je natuurlijk tegenhouden, wat soms tot conflicten leidt. Ik denk overigens dat Reve heel graag geborgenheid wilde, maar dat hij bij niemand zijn verhaal kwijt kon. Hij wilde graag dat zijn homoseksualiteit gerespecteerd werd en de katholieke familie was de enige taalfamilie die hem accepteerde. De communistische taalfamilie, waar hij uit kwam, deed dat niet.’

Katholieken toch eigenlijk ook niet?

‘Het meest. Progressieve katholieken gedoogden het wel. De zware protestanten niet, die hebben een proces tegen Reve aangespannen. Het katholicisme was blijkbaar de minst kwade van alle families. Het jodendom viel af omdat Reve geen zin had in een besnijdenis. Banale redenen, ja. De keuze voor het katholicisme was een negatieve keus.’

U heeft in uw onderzoek het discours van het bekeringsverslag onderzocht. Wat verstaat u daar onder?

‘De term komt van Foucault, maar ik gebruik hem zoals Ricoeur dat doet: ideologiegeladen taalgebruik, taal met een transcendente lading. Wat dat precies is?

[p. 17]

Gerard Reve in de kerk in Machelen. Reve situeert zijn bekering zelf in Heiloo (Foto: Klaas Koppe).

[p. 18]

Toen ik aan twee mensen een tutorial over bekering gaf, kreeg ik dezelfde vraag. De een was gereformeerd, de ander katholiek. Ik heb toen geantwoord: ‘jij zegt iedere keer Gristus en jij Kristus’. Het was meteen duidelijk.

Wanneer mensen zich bekeren, gaan ze in eerste instantie over naar een andere taalfamilie: ze gaan een ander discours spreken. Reve schrijft ergens ‘vader Marx en zijn eniggeboren zoon Lenin’ - dat is ironie, natuurlijk. En als hij Jezus ‘slaaf’ en ‘minnaar’ noemt, drukt hij het homoseksuele discours in het katholieke discours.’

Reve rekt die taal behoorlijk op. Kun je dan nog wel spreken van katholiek taalgebruik?

‘De meeste katholieken aanvaardden het niet. Reve was te radicaal. Kees Fens zei gewoon: wij hoeven deze tekst niet serieus te nemen, want dit past niet in ons vertoog. Hij weerde Reve uit de taalfamilie. Aan de andere kant: Reve hield er ook een soort solo-katholicisme op na en hield van provoceren. Maar er blijft toch ook wel iets waarachtigs over, het is niet alleen maar show. Overigens heeft niet alleen Reve geprobeerd het katholieke vertoog op te rekken. Willem Jan Otten heeft dat ook gedaan. Het verhaal over de losse olifanten bijvoorbeeld, in zijn rede Het wonder van de losse olifanten, is eigenlijk een wereldse ervaring die hij van een religieus randje voorziet. Dat is bijzonder, dat hij het wereldse daar als een wonder introduceert.’

Bekeerlingen situeren een turning point om houvast te hebben. Vond de verandering dus ook op dat moment plaats, met andere woorden: is het turning point waar?

‘Nee. Maar wat is wel waar? We hebben alleen maar het verslag. Dat hindert mij bij psychologen. Die gaan kijken wat er achter het verhaal zit, maar er zit niks achter. Je kunt bij Reve in zijn privéleven nagaan wat er allemaal gebeurd is, maar ook dat behoeft interpretatie, en dat is weer een verhaal. Moet je dat wel doen? Het is ook niet integer. Iemand vertelt zijn bekeringsverhaal, waarom zou ik dat dan willen controleren? Luther is bekeerd, maar wat er werkelijk gebeurd is, weet niemand. Mijn insteek was in elk geval om een structuur in het bekeringsverhaal te vinden, een model waarmee ik vervolgens ook andere bekeringsverslagen kon bekijken.’

Is bekering een uniek fenomeen?

‘Ik denk het niet. Over een brug gaan - een mooi symbool - doe je zo vaak in je leven: een bijna-doodervaring, verliefd worden, op wereldreis gaan. Maar bekering is wel een specifieke brug.’

[p. 19]

Tot slot: kunnen we wel tot de kern van de bekering doordringen?

‘Nee, niet echt, maar alleen via de taal kun je er nog iets over zeggen. Erachter of ervoor is er niks. Jij kunt mij over je verliefdheid vertellen; die uitleggen zal niet lukken. Maar dan hebben we in elk geval iets. Reve probeert dit ook. Hij levert een gevecht met de taal, want de ervaring van een bekering is onuitsprekelijk. Dat is de paradox van de bekeerling: ik kan het niet zeggen, maar ik wil het toch zeggen.’