Liter. Jaargang 15

De veelvervige Bijbel

De Bijbel wordt op talloze manieren en vanuit talloze motivaties gelezen. In mijn jeugd hoorde het Bijbellezen meer bij cultuur- dan bij geloofsopvoeding. Na het afscheid van de zondagschool kreeg ik een eigen Bijbel waarin ik moedig begon te lezen. Ik stokte. Door de taal van 1951. Door de voor mij al zo vaak gestelde vraag naar Gods goedheid en liefde. Hoe zat het met al die oorlogen, de plagen en het bedrog?

Toch ging ik, jaren later, theologie studeren. Ik leerde de Bijbel op een andere manier lezen: als een boek waarin verschillende mensen op verschillende manieren duiding willen geven aan de wereld, aan hun relatie met God en aan hun eigen mens-zijn. De Bijbel bleek niet één boek te zijn, maar een verzameling van ideeën, reflecties en gevoelsuitingen die even veelkleurig is als Jozefs mantel.

Tijdens mijn studie las ik voor het eerst een boek van de Israëlische schrijver Meir Shalev. In het boek De bijbel nu (1985) geeft hij zijn eigen kijk op een aantal verhalen in de Hebreeuwse Bijbel. Zijn manier van lezen spreekt me aan: ‘[...] mijn Bijbel is geschreven door en over mensen van vlees en bloed.’ Naast De bijbel nu schreef Shalev een aantal schitterende romans, zoals De vier maaltijden (1994), De grote vrouw (1998), en het recentelijk verschenen Het zat zo (2010).

In den beginne: Eerste keren in de Bijbel is Shalevs tweede boek waarin de Hebreeuwse Bijbel centraal staat. Deze keer buigt hij zich - de ondertitel zegt het al - over een aantal ‘eerste keren’, zoals ‘De eerste liefde’, ‘De eerste droom’, ‘De eerste huilbui’ en ‘De eerste spionnen’. Met die thema's als kapstok geeft hij zijn geheel eigen kijk op de personages uit de Bijbel. Shalev, naar eigen zeggen zelf niet gelovig, combineert hierbij een zeer grondige kennis van de Bijbel met een frisse, authentieke, humoristische en licht recalcitrante stijl. Wat mij zo aanspreekt, is dat hij de Bijbel niet met religieuze ogen leest, maar als een verzameling verhalen met goede en slechte, boeiende en saaie, konkelende, achterbakse, dappere en bewonderenswaardige personages.

Met een diep psychologisch inzicht analyseert Shalev deze personages uitvoerig, hij fileert ze, kun je in sommige gevallen wel zeggen. Met gevestigde reputaties veegt hij rustig de vloer aan. Het gedrag van de ‘goede’ koning David wordt zeer kritisch beschreven: ‘de opperbevelhebber, de knechten van de koning en gans Israël bevinden zich op het slagveld vanwege een domme diplomatieke belediging, terwijl de koning thuis zit en na een middagdutje het dak op gaat om een luchtje te scheppen’. Waarop David zijn buurvrouw Batseba verleidt. En Esau komt er in Shalevs ogen veel genadiger af

[p. 73]

dan Jakob, de stamvader van de Israëlieten: ‘Esau was in het verleden onrecht aangedaan en hij vergaf zijn broer nu van ganser harte. De schuldige partij, Jakob, bleef bang, achterdochtig en geplaagd door het verleden, al had zijn broer hem vergeven.’

Zelfs God wordt als ‘menselijk’ personage gezien. Zo constateert Shalev dat het niet goed voor God is dat hij alleen is: terwijl de goden van de omringende volken ‘een rijk en interessant sociaal leven hadden, kinderen voortbrachten, ruziemaakten, wraak namen, verliefd werden, overspel pleegden, oorlogen voerden en zich vermaakten - leeft de Heer, onze God, in zijn eentje’.

Bepaalde personen gaan Shalev duidelijk aan het hart. Mooi is bijvoorbeeld zijn visie op de tragiek van de eerste koning, Saul, die geen schijn van kans had tegen de religieuze extremist Samuël, en de talentvolle en charmante David.

Doordat hij zich niet laat leiden door een te groot respect of door te veel eerbied, leest Shalev de tekst veel grondiger dan menig gelovig lezer. Hij legt daarbij verbanden, binnen verhalen, maar ook tussen verhalen en tussen Bijbelboeken, die een heel nieuwe kijk geven. Ook besteedt hij aandacht aan de beweegredenen van de auteurs. Daardoor maakt Shalev zijn lezer bewust van het feit dat de teksten geschreven zijn met een bepaalde bedoeling, om een punt te maken. Zo windt Shalev zich op over de auteurs van Kronieken, ‘de Grote Sovjetencyclopedie van het joodse volk’, die hun uiterste best hebben gedaan alle negatieve elementen uit het verhaal van David ‘weg te poetsen en te verhullen’.

Shalev is zeker niet de eerste die de Bijbel op een literaire manier leest, en ook niet de eerste die een narratieve benadering van de Bijbelverhalen kiest. Maar zijn schijnbare onbevangenheid en humoristische stijl maken zijn boek wel zeer prettig om te lezen.

Shalev schreef het origineel van In den beginne uiteraard in het Hebreeuws, de taal waarin ook de Hebreeuwse Bijbel werd geschreven. De oorspronkelijke tekst van de Bijbel is dus voor hem rechtstreeks toegankelijk. Als Shalev een woordspeling maakt, of een opmerking over het taalgebruik in de Bijbel, kan hij dat doen in de taal van de Bijbel. De vertaler, Ruben Verhasselt, heeft goed naar oplossingen voor deze taalbarrière gezocht. Voor zover mogelijk legt hij woordspelingen en interpretaties van Shalev uit. Daarnaast geeft hij de betreffende Bijbeltekst zowel in de meer letterlijke Statenvertaling als in de modernere Nieuwe Bijbelvertaling uit 2004. Verhasselt geeft de lezer zo een goed beeld van wat Shalev wil vertellen. Tegelijk laat hij zien dat elke vertaling, hoe goed en integer deze ook is gemaakt, een interpretatie is, die nooit alle aspecten van de brontekst recht kan doen.

De Bijbel is een boek waarin je een leven lang kunt lezen. Shalevs boek nodigt uit tot het lezen van de Bijbel. Tot het kritisch lezen van de Bijbel. En tot het herlezen ervan. Zo blijft het niet bij een eerste keer.

Meir Shalev, In den Beginne. Eerste keren in de Bijbel. Ambo, Amsterdam 2011, 303 blz., €19,95.
Alex Cannegieter