Liter. Jaargang 15

Eerlijk en robuust

Zoals de jonge Oek de Jong in zijn Brief aan een jonge Atlas veel door Italië wandelt, zo dwaal ik door dit essaybundeltje met niet eerder gebundelde essays, geschreven in de tijd van Opwaaiende zomerjurken en Cirkel in het gras. Het is een landschap waarin ik me soms bijzonder thuis voel, me wentelend in dezelfde gedachten als de toen ongeveer even oude Oek. Soms loop ik juist een straatje om, zodat ik vanaf een ander punt naar De Jongs gedachtewereld kan kijken.

Dat deze essays aandoen als landschappen, past goed bij De Jongs eigen woorden in het ‘Vooraf’ van deze bundel. Hij vertelt dat hij in die tijd een eigen essayvorm ontwikkelde: ‘[...] een vorm van autobiografisch-essayerend proza waarin het betoog zo veel mogelijk is vervangen door beelden.’

In die inleiding vertelt De Jong ook dat hij zich niet thuis voelde bij de vrijblijvendheid van het postmodernisme, en bleef zoeken naar innerlijke ‘heelheid’. Zo'n gevoel van heelheid kan hij bijvoorbeeld buiten ervaren, in de natuur, in het fysieke. Ook toen al dus. Hierin herken ik de Oek de Jong uit latere jaren, de man zoals ik die leerde kennen in het eveneens autobiografische werk De wonderen van de Heilbot. Daarin voelt Oek de Jong zich bijvoorbeeld goed en sterk als hij zeilt. En daarin zie ik iets van mijzelf. Altijd draait het hoofd op volle toeren. De melancholie doet af en toe een aanval. Maar niet als ik bijvoorbeeld in de tuin werk. Vingers in de aarde. Geen handschoenen, vooral geen handschoenen. Ruimte in het hoofd. Longen vol lucht.

De natuur is niet alleen in de tekst, maar ook in de fraaie vormgeving van de bundel aanwezig. De essays - in roodbruine letter - worden van elkaar gescheiden door tussen-pagina's waarop schaduwen van met name bomen en planten op straten of muren zijn gefotografeerd. Wie schaduw fotografeert, vangt ook de zon, en op sommige foto's meen ik zelfs de wind te zien. In een essay over het landschap in de romantiek en het landschap in de Chinese kunst (‘De aarde is rond, de zee is plat’), haalt De Jong een Chinees schilder uit de elfde eeuw aan: ‘Wie bamboe goed wil tekenen, neme een tak en bestudeere de schaduw ervan, gelijk de lichte maan die op een witten muur werpt. Dan zal de ware vorm tevoorschijn treden.’

[p. 65]

Als je maar lang genoeg naar schaduwen blijft kijken, zie je de tijd verstrijken. De tijd. Ook die neemt De Jong onder de loep. Niet eens zozeer het verstrijken ervan, maar vooral de ervaring van tijdloosheid, zoals wanneer hij het Goethehuis in Weimar bezoekt en daar een zonneklep ziet hangen die Goethe gedragen heeft. Hij heeft dan een herkenbare ervaring van opgeheven tijd. Je ziet iets van lang geleden in het heden, of betreedt grond die zo velen voor je betreden hebben, en weg is de tijd. Dit doet denken aan het gevoel van onbeweeglijkheid dat Edo in Opwaaiende zomerjurken soms ervaart, en graag ervaart. Mij overkomt zoiets in kastelen, of in eeuwenoude kerken.

De Jong houdt ook van oude kerken. Tijdens een verblijf op een Waddeneiland wil zijn geliefde graag een kerkdienst bezoeken. Van de vijf kerkgenootschappen wint de hervormde, omdat die over het oudste kerkje beschikt, ‘eerlijk en robuust. Daar hoefde ik me tenminste niet aan het gebouw te storen. De zon scheen en de boogvensters waren hoog.’ Dit schrijft De Jong in het titelessay van de bundel, ‘Brief aan een jonge Atlas’, dat eerder verscheen in het boekje Over God, waarin verschillende schrijvers zich uiten over God en geloof.

Het is vooral in dit essay dat ik af en toe een ander landschap voor me zie dan De Jong. In Jezus ziet hij een zacht man, die een ‘alles in zich opnemende en zich met alles verzoenende liefde’ predikte, zodat zijn lijden een ‘heroïsch masochisme’ werd. Er is volgens De Jong bij Jezus geen plaats voor het kwaad, alle kwaad wordt opgelost in liefde. En dat terwijl volgens hem uit strijd, uit botsing en wrijving de liefde ontstaat die hem het meest waard lijkt. Dat heb ik altijd anders gelezen in de Bijbel. In mijn beleving maakt de God van de Bijbel zich hard voor gerechtigheid, die toch alleen kan bestaan als het kwaad serieus genomen wordt.

Ook De Jongs (toenmalige) beeld van gelovigen is anders dan het mijne. Nadenkend over een boeddhistisch aforisme, ‘What we are today comes from our thoughts of yesterday and our present thoughts build our life of tomorrow: our life is the creation of our mind’, concludeert De Jong dat de hieraan ontleende eeuwenoude gedachte dat de mens probeert zichzelf van het lijden te verlossen, niet is weggelegd voor gelovigen. Die staan niet op eigen benen, maar lopen mee op de schoenen van God. Volgens De Jong komt het op eigen geestkracht aan. Maar sluit geloof in die eigen geestkracht geloof in de geest en de kracht van God wel uit? ‘Weten is taal’, beargumenteert Oek de Jong even later in een mij treffende passage. Ben ik al schrijvend niet net als De Jong bezig in taal mijn eigen waarheid te scheppen? En betekent dat dan, dat ook ik uitkom bij de gedachte die ik omarm en vrees tegelijk: ‘Our life is the creation of our mind’?

Oek de Jong, Brief aan een jonge Atlas. Augustus, Amsterdam 2012, 96 blz., €15,00.
Elizabeth Kooman