Liter. Jaargang 15

[p. 29]

Henk van der Ent
Wat zongen de Sirenen?

Aan de grond genageld stond ik, een jongen van elf, twaalf jaar die de buurvrouw in haar keuken een aria hoorde zingen. Ik liep door de achtertuin toen het lied tussen de huizenblokken weerkaatste. Opgetogen bleef ik staan, opgenomen, ademloos luisterend. Betoverde het gezang mij of was ik bang dat ik met een beweging een einde zou maken aan de fascinerende beklemming? Beide: ik wilde naar de zangeres, maar de angst dat het dan met mij en de muziek gedaan was, verlamde mij.

Voor het eerst van mijn leven hoorde ik hoe een stem een wereld van diepe en hoge schoonheid opende, een paradijs dat aantrok en afstootte. Dit was van een huiveringwekkende orde, van het losgezongen worden als je aan de aarde vastgespijkerd bent.

Een paar jaar later vertelde iemand de mythe van de Sirenen, zoals Homerus die heeft beschreven. Ik begreep direct dat hier het gezang van onbeschrijflijke schoonheid in het geding was, de muziek van het sublieme, het numineuze, waarvoor geen taal bestaat, een waarheid die niet onder woorden te brengen was. Een gelukkigmakende en tegelijk huiveringwekkende harmonieuze melodie die te maken had met de aria die ik in de achtertuin had gehoord.

Ik lees de Odyssee opnieuw, geniet weer van de avonturen die Odysseus op zijn tocht huiswaarts meemaakte en ontdek dat ik behoor tot de velen die het verhaal over de vrouwvogels die met hun gezang zeevarenden naar hun eiland lokken, verkeerd hebben gehoord. Of, wat meer voor de hand ligt, onjuist hebben opgeslagen.

Het gevolg daarvan is dat er nu enkele tegenvallers zijn. Ik noem er vier. Odysseus heeft zijn doortocht niet aan eigen slimheid, maar aan die van de tovenares Circe te danken. Het was passender geweest als de ‘schrandere’ held het plan zelf verzonnen had: sluit de oren van je roeiers met bijenwas, laat jezelf aan de mast binden, en geef hun de opdracht de touwen strakker aan te trekken als ze zien dat je schreeuwt.

Ook teleurstellend is dat de blinde Griekse dichter niet vertelt hoe het met de Sirenen afloopt, nadat Odysseus hun lied heeft weerstaan. Zetten zij hun vocale jacht voort of betekent Odysseus' overwinning hun ondergang? Homerus zwijgt hierover. Jammer. Maar dat is toch nog beter dan de afloop, vermeld door andere auteurs, waarin de godinnen zich in zee werpen en hun kracht verliezen.

[p. 30]

Voor deze versie kiest J.J. Slauerhoff in het slotgedicht van zijn cyclus ‘Sirenen’, die hij over deze mythe schreef. De Sirenen worden beroofd van hun toverkracht. De dichter laat de zangeressen na Odysseus' doortocht bukken ‘als getuchtigde honden’, ze zullen nooit meer zingen en worden van het eiland verjaagd. Hij schrijft in het gedicht ‘Metamorphose’:

Zij sluipen beschaamd langs 't eigen strand,
Bukkende als getuchtigde honden.
't Lied breekt nooit weer uit zwijgen, want
Er waren voor 't eerst die het weerstonden

En verder voeren: de stemmen stokten,
Lieflijkheid leed de nederlaag.
Hun tocht trok langs, een stugge vlaag,
Waartegen de zachte zang vervlokte.

Het eigen Eiland stiet haar uit;
De rotsen wonden, plompe doornen,
De van geheim ontdane huid.
Tot rampzalig bestaan geboornen,

Sleepen zij zware geschubde staarten
Het land door ter laatste toevlucht: Zee.
Voortaan, in weleer gestremde vaarten,
Zwemmen zij stom als aasvisschen mee.

De gedaanteverwisseling in zeemeerminnen ziet de dichter als een straf. Hiermee heeft Slauerhoff de angel uit de mythe verwijderd. De verleidelijke en destructieve stemmen zijn verstomd en de dreiging van het zelfverlies is verdwenen. Wat is dat voor overwinning? Hoe kan een dichter dit schrijven? Gerrit Achterberg zag het later duidelijker: ‘Met dit gedicht vervalt het vorige’. Wie sirenenmuziek hoort, moet aan de grond genageld blijven staan, iedere keer weer.

De derde teleurstelling is de volgende. Odysseus is de enige die de tovermacht van de Sirenen heeft weerstaan. De lezer verwacht dat dit avontuur de held heeft veranderd. Wanneer de in de Odyssee beschreven reis een metafoor voor ons leven is, moet Odysseus, die iets fascinerends heeft gehoord en ervaren, zich hierna anders gedragen dan voorheen. Daar zien we niets van. Alsof er niets gebeurd is, vervolgt hij zijn tocht en maakt de onaandoenlijke avonturier zich gereed voor de doortocht tussen de Skylla en Charybdis.

[p. 31]

De grootste tegenvaller is dat het sirenengezang niet alleen uit tonen, klanken, melodie bestaat, maar een inhoud heeft. Er zijn wèl woorden, er is wèl een boodschap, een verstaanbaar bericht. Als Circe voorspelt welke avonturen Odysseus te wachten staan en hem adviseert wat hij moet doen, zegt ze dat de Sirenen hem betoveren, maar ze verraadt niet waarmee. Dat lezen we pas als hij passeert, zijn mannen toeschreeuwend dat ze hem moeten losmaken. De Sirenen zingen, in de vertaling van H.J. de Roy van Zuydewijn:

Kom, leg aan met uw schip, om de stem van ons beiden te horen.
Want nooit voer hier een zeeman voorbij op zijn zwartgeteerd vaartuig,
voordat hij uit onze mond de verruklijke stem had vernomen
en, na 't genot van de zang, met grotere kennis naar huis voer.

Ze beloven dus kennis, betekenis, iets wat te weten is. ‘Wij weten al wat gebeurt op de velen voedende aarde.’ De Sirenen kennen de wereldgeschiedenis, ook wat er zich bij de strijd om Troje achter de schermen plaatsvond. Daarmee lokken ze de zeelieden. Althans, volgens Homerus. Het is zijn visie op de oerversie van deze mythe.

Waarom verzet ik me intuïtief hiertegen? Waarom stuit een lied met een inhoud, een tekst, een boodschap mij tegen de borst en loop ik warm voor de visie van Plato die beweert dat deze gevleugelde halfgoden de harmonie der sferen voortbrengen? Waarom lees ik met plezier de recente opvatting van Alberto Manguel, die in zijn boek De kunst van het lezen beweert dat het goddelijke karakter van het gezang niet de klank is, niet de betekenis, maar iets anders, iets wat resteert als al het andere wordt weggestreept en waarvoor geen taal bestaat? Waarom haal ik mijn schouders niet op over Kafka's opvatting dat de Sirenen helemaal niets zongen, maar zwegen? Viermaal waarom. Eén antwoord, dat ook verklaart waarom ik dit verhaal van Odysseus verkeerd heb onthouden.

De wijze waarop iemand een mythe verneemt, opslaat en doorgeeft, hangt van zijn aard af. Iedere hoorder verstaat iets anders en wijzigt dat onbewust enigszins bij het doorvertellen, door toevoeging of verminking. Een ieder verneemt het godenverhaal naar zijn innerlijk.

Jung beweert dat archetypen, archetypische verhalen en rituelen, energie bezitten waardoor ze inhouden van het bewustzijn die bij hen passen als magneten naar zich toe trekken. Homerus had blijkbaar een andere inborst dan Plato.

Ik wil niet dat het lied van de Sirenen een inhoud heeft en verzet me tegen Homerus' versie van de mythe, omdat ze niet bij mijn onderbewustzijn past. Dat kiest voor het oningevulde van de stilte, het onzegbare, het inhoudsloze, de onbeschrijflijke schoonheid.

[p. 32]

Toen ik als twaalfjarig jongetje verstijfd naast de margrieten stond, resoneerde het gezang van de buurvrouw met iets diep in mijzelf. Van de muzikale Simon Vestdijk mag ik dat het lied der Sirenen noemen. Hij was van mening dat wij de lokroep van de Sirenen diep in onszelf horen. In zijn gedicht ‘Het lied der Sirenen’ laat hij de vrouwvogels zingen dat zij zich in het hart van iedere zeeman bevinden, nee sterker, dat zij het innerlijk lied van zeelieden zijn:

Men heeft ons vaak belasterd, maar wij zijn
't Binnenste lied van uzelf, o zeeman.

Het sirenenlied zit in ons! Onze angst daarvoor is schijn, ons gevloek komt niet uit ons hart: waarom zouden we tegen onszelf tekeergaan? Het lied is bij ons bekend en als de Sirenen zwijgen, kennen wij het vervolg.

Wanneer wij zingen weet gij meer ervan,
Wanneer wij zwijgen zal uw hart het zijn

Dat verderzingt [...]

De waarschuwing van Vestdijk liegt er niet om: wie zijn innerlijk niet wil verstaan, bestrijdt zijn eigen ziel, miskent en benadeelt zichzelf.

De auteur van Het wezen van de angst erkent de mogelijke destructie, en de vrees daarvoor, als scheppingskracht. Veel dichters erkennen de waarheid van dit standpunt. Deze lyrici projecteren een psychische kracht op anderen. Ze scheppen, als we bij de mythe van de Sirenen blijven, verleidelijke en bedreigende vrouwen. Vaak betreft het geliefden en moeders, die aantrekken en betoveren, afstoten en verlammen. Wanneer deze kunstenaars over hen dichten, breekt de mythe in hen open. De beschreven vrouwen zijn katalysatoren voor wat in de geest aanwezig is.

Martinus Nijhoff schreef over zijn gestorven moeder toen ze nog leefde en uit de biografie van Ida Gerhardt moet blijken in hoeverre de beschreven moederfiguur een psychische entiteit van de dichteres zelf is.

De mythe van Orpheus wordt wakker bij dichters die een overleden geliefde betreuren. Het is bijna vanzelfsprekend dat Gerrit Achterberg gebruik maakte van het Eurydice-motief en dat M. Vasalis vorm gaf aan dit archetypisch verhaal dat zich in haar onderbewustzijn bevond. Veelvuldiger schreef ze over zeemeerminnen, de West-Europese gestalten van de Sirenen.

Wanneer een biografisch te duiden persoon de noodzakelijke aanleiding is tot het schrijven van poëzie, betekent dit niet dat deze bij de verklaring van de tekst een sleutelrol moet spelen. Integendeel. Het is dan ook onjuist dat Léon Hanssens

[p. 33]

boek Een misverstand om te geloven, dat beoogt de poëzie van M. Vasalis te verhelderen, een foto bevat van het graf van haar overleden zoon, een afbeelding die in Maaike Meijers biografie M. Vasalis niet had mogen ontbreken.

Voor hen die gedichten als krantenberichten lezen, is de opvatting dat de anekdotische aanleiding irrelevant moet zijn voor de interpretatie, niet te begrijpen. Zelfs voor poëzielezers die weten dat poëzie geen werkelijkheid weergeeft maar oproept, is zij moeilijk te accepteren.

Het struikelblok is dat de dichterlijke bron van inspiratie verandert in een psychische kracht, zodra de vingers het toetsenbord raken. Dit is zelfs de dichter niet altijd, en zeker niet direct, duidelijk. Vaak is hij zichzelf een raadsel. Hij weet meestal niet wat hem bij het schrijven overkomt en loopt soms in de val die de anekdote boven de mythe stelt.

Dit overkwam Esther Jansma die in 1997 te Groningen een lezing hield over haar eigen werk, in het bijzonder over haar gedicht ‘De val’, omdat Rutger Kopland in zijn college als gastdocent voor schrijvers dit als uitgangspunt had genomen voor zijn zoektocht naar de kern van poëzie. Beide teksten, zijn hoorcollege en haar lezing, zijn opgenomen in Mooi, maar dat is het woord niet (Van Oorschot, Amsterdam 1998). Kopland benadrukt dat het gedicht voorbij de beschrijving van ‘particularia van de echte ej is’. Het bevredigt zijn verlangen éven aan zijn tijdelijkheid te ontsnappen. Dat zou onmogelijk zijn wanneer het vers zou blijven hangen in de particuliere geschiedenis van de auteur. Hij kan niet genoeg benadrukken dat dit gedicht niets te maken heeft met wat de dichteres zelf heeft meegemaakt. Dat noemt hij ‘oninteressant’.

Esther Jansma vertelt echter, helaas, een autobiografische anekdote. Het gedicht ‘De val’ bestaat ‘omdat ik mijn oudste zoon vasthield toen hij onder narcose werd gebracht voor een operatie die hij niet zou overleven.’ Dit is inderdaad, hoe hard het ook klinkt, ‘oninteressant’.

Gelukkig verzet Esther Jansma zich in haar essay ‘Mag ik Orpheus zijn?’ nadrukkelijk tegen ‘vermenging van het literaire met het buitenliteraire domein’. Verontwaardigd vertelt ze dat critici het feit dat haar bij haar geboorte overleden dochtertje ‘Roos’ heette, hebben gebruikt als een sleutel voor de interpretatie van de bundel ‘Hebben’ waarvan het eerste gedicht (‘Afwezigheid’) zo begint:

Zoals rozen openen, je ziet het niet,
een roos is een roos is, is plotseling weten:
wat werd gezegd zegt zich weer, missen
is veelvoud, blijft opengaan in het nu

en je begrijpt niet hoe. [...]

[p. 34]

In dit gedicht over het ontstaan van poëzie klinkt de sirenenzang in ‘wat werd gezegd’ en zich weer zegt. Op raadselachtige wijze (‘je begrijpt niet hoe’) krijgt het vorm: ‘blijft zich ontvouwen / terwijl het valt in zichzelf’. Het auditieve verbindt zich met het visuele. Plotseling is de roos geopend. Het is slechts een vergelijking. De titel ‘Afwezigheid’ is er niet voor niets. De dichteres sluit aan bij de symbolist Mallarmé die poëzie met een bloem vergelijkt:

Ik zeg: een bloem! en buiten de vergetelheid waarheen mijn stem alle contouren (van echte bloemen) verbant, verrijst op muzikale wijze, als iets geheel anders dan de kelken die iedereen kent, als een zoet Idee, de afwezige bloem die in geen ruiker aanwezig is.

Wat zongen de Sirenen? De antwoorden op deze vraag gaan hand in hand met de opvattingen over het ontstaan van poëzie. Kafka's fantasie dat de Sirenen zwegen, hoort thuis bij dichters die een inspiratiebron ontkennen en het accent leggen op het metier. Geen kwaad woord over hen, ook niet over degenen die gedreven worden door de boodschap die ze in hun gedichten willen uitdragen. Iedere ontstaanspoëtica heeft recht op bestaan, ook die van hen die beweren hun bron in de stilte te vinden.

Tot de vierde en laatste categorie behoort de dichter die een zich ontvouwende roos ziet, een innerlijke beweging, een gat, een leegte van waaruit een stem komt. Zodra hij deze sirenenzang waarneemt, zit hij verlamd, ook al raken zijn vingers de toetsen en hanteert hij een pen om de afwezigheid, het sublieme, het onzegbare, het inhoudsloze, het numineuze waarvoor geen taal bestaat, vast te leggen. Als het vastgespijkerde jongetje dat naar de in de keuken zingende Sirene luisterde en in de muziek een afgrond hoorde, waarin hij gevallen zou zijn wanneer hij dichterbij was gekomen.