Liter. Jaargang 15

[p. 45]

Elizabeth Kooman
Oplevende doden
Willem Jan Otten herlezen - Over Een man van horen zeggen (1984)

‘Niemand weet hoe doodzijn gaat’, schrijft Willem Jan Otten in zijn jongste essaybundel Onze Lieve Vrouwe van de schemering naar aanleiding van de dood van regisseur Ingmar Bergman, een van Ottens helden (blz. 64). Ik begin nog maar net in deze voor mij nieuwe bundel of het valt me op hoe snel ik passages over de dood en de doden tegenkom. Passages die treffend passen bij een eersteling van Otten, Een man van horen zeggen, zijn romandebuut dat ik tegelijkertijd herlees.

‘We weten [...] niet waar ze uithangen, degenen die niet meer bestaan. Maar die er toch zijn zodra we ze denken of dromen - en dat uitgerekend juist op die ogenblikken dat we meenden te denken dat ze nu dan dus heus dood waren.’ (Onze Lieve Vrouwe van de schemering, blz. 40). Dit is in een notendop Een man van horen zeggen. De verjaardag en tevens sterfdag van de pianist Gerard Legrand nadert. Zijn ex-vrouw Olga is van plan dit jaar echt tegen haar twee zoons te zeggen dat het jaarlijkse herdenkingsmaal nu voor het laatst gevierd wordt. Hij is nu tenslotte heus dood. Maar omdat juist rond deze alweer tiende sterfdag zoveel mensen aan hem denken, is Legrand levender dan ooit.

Het is het bewustzijn van Legrand zelf, waarin Otten zijn lezer manoeuvreert. Deze schrijver, die zelf beslist gelooft in het opschorten van ongeloof, weet het steeds gedaan te krijgen. Hij laat een schildersdoek aan het woord in Specht en zoon, en ik neem dat doek bloedserieus. Hij laat een dode aan het woord, en ik neem die dode Legrand bloedserieus. Hij kan zich zijn leven herinneren, Legrand, maar is zich van het leven op aarde alleen bewust als er iemand aan hem denkt.

Door het grote publiek wordt er hooguit aan hem gedacht als de pianist die vooral bekend was als de vertolker van composities van Bach. Geformeerd naar Glenn Gould is deze Legrand. Net als deze grootheid speelt Legrand Bach graag hamerend, scherp en pedaalloos en moet hij niets hebben van de authentieke muziekbeoefening, waarbij de vleugel plaats moet maken voor het klavecimbel. Legrands zoon Johannes brengt zijn vader de eerste paar jaar van diens postume bestaan tot leven door zijn spel op de geërfde Pleyel. Legrand voelt zijn vingertoppen tintelen wanneer Johannes met zijn aanslag onbewust zijn vader probeert te imiteren. Maar als Johannes verliefd wordt op een gambiste, zegt hij de Pleyel gedag en koopt een klavecimbel. Op deze manier sterven de doden in het gedachte-experiment van Otten een tweede dood: ze worden steeds minder herinnerd.

Johannes probeert zichzelf in te leven in de positie van zijn vader: ‘[...] dood te

[p. 46]

zijn en tóch, dank zij de herinneringen van nabestaanden, een bewustzijn bezitten.’ En ik zelf? Ben ik bang voor de dood? Ik weet het niet. Vermoedelijk denk ik daarover net zo min graag na als over de vraag of ik bang ben voor het leven. Wel word ik wat angstig van de Ottengedachte dat ik me na mijn dood bewust zou zijn van andermans gedachten over en aan mij. Bij leven kost het me moeite me niet door zulke veronderstelde gedachten te laten leiden. Ze ook echt te kennen moet confronterend zijn. Omdat het negatieve gedachten zijn. Of omdat ik erachter zou komen dat ik me een leven lang voor niets zorgen hebt gemaakt over alles waarin ik tekortgeschoten denk te zijn, terwijl mijn herinneraars milder over me oordelen dan ik zelf doe. Dan zou ik van dat gepieker maar weer spijt liggen hebben.

Rust brengt de dood op deze manier in elk geval niet. Dat blijkt uit het postume leven van Legrand. Ook hij heeft zichzelf altijd ‘uit de bewustzijnen van anderen weg [...] willen denken.’ Hij wil niet degene zijn die anderen van hem maken. En hij komt er juist hoe langer hoe meer achter dat hij in zijn postume bestaan, maar ook daarvoor, door iedereen tot een ander is gemaakt dan hij zelf denkt te zijn. Zijn ex-vrouw Olga bedenkt Legrand - die op de fiets tegen een vrachtwagen reed en overleed - als zelfmoordenaar, en als man die ook daarvoor al niet goed raad met zijn leven wist. Maar zij weet op dat moment nog niet alles. Zijn zoon Johannes bedenkt hem als de falende vader, maar moet, wanneer hij zelf op het punt staat ontrouw aan zijn vrouw te worden, Legrand ‘veranderen om zichzelf niet te hoeven verwerpen’. Zijn ex-minnares Belle bedenkt hem tot Legrands spijt niet meer als minnaar. Haar dochtertje Lotte bedenkt Legrand als mogelijke vader, omdat de man van wie gezegd wordt dat die haar vader is, zich niet vaderlijk gedraagt. Als je bij leven al gek kunt worden van de vraag wie je nu eigenlijk bent, laat staan bij zo'n bewuste dood.

Je weet dat het een gedachte-experiment is, deze novelle. En toch begin ik niet alleen te denken aan mijn eigen dood, maar meer nog aan de doden van mijn leven. Denk ik hen tot bewustzijn? Wanneer denk ik aan hen? Wat is de aanleiding voor die gedachten? Hoe zouden ze zich door mij herinnerd voelen? Wie denken er nog meer aan hen? Wie maken wij, nog levenden, van de doden?

Requiem aeternam dona eis, Domine.

Literatuur

Willem Jan Otten, Een man van horen zeggen. Querido, Amsterdam 1984.

Willem Jan Otten, Onze Lieve Vrouwe van de schemering. Essays over poëzie, film en geloof.

Van Oorschot, Amsterdam 2009.