Liter. Jaargang 15

[p. 42]

Els Meeuse
Vakantie vol verbeelding
Willem Jan Otten herlezen - over De bedoeling van verbeelding (2008)

‘Zomerdagboek, gevolgd door zes gedichten’, zo wil De bedoeling van verbeelding van Willem Jan Otten al enkele jaren gelezen worden. Otten heeft zijn gedachten in dit werk in de vorm van een dagboek gegoten. Is het een dagboek in de traditionele zin van het woord? Het literaire dagboekgenre verschilt, zo moge duidelijk zijn, essentieel van de emotionele kreten die de gemiddelde sterveling iedere avond in een kladderschrift noteert. Maar het genre verschilt ook van de ‘normale’ dagboekaantekeningen die een schrijver als Otten al jarenlang aan het papier toevertrouwt. Otten realiseert zich dat al schrijvend terdege. ‘Hoe vaak ben ik in de afgelopen tien weken gaan zitten omdat dit gepubliceerd gaat worden? Iedere dagboekschrijver die zich van publicatie bewust is schrijft een spookwerk.’ Als we het dan een spookwerk moeten noemen, dan is het wel een schitterend spookwerk. Een spookwerk dat zich bezighoudt met de diepste krochten die in het schrijven van literatuur, het beleven van het geloof en het omgaan met de actualiteit te vinden zijn. Duidelijk is dat er een majestueuze macht van verbeelding ten grondslag ligt aan de hoofdthema's die in het werk besproken worden.

In De bedoeling van verbeelding volg je Otten in gedachten op de voet. Hij viert vakantie in Vlieland, keert terug naar huis om het een en ander op de computer uit te tikken, reist weer naar het eiland en leest en denkt intussen onafgebroken. Hij reageert op actuele gebeurtenissen, beschrijft wat het lezen van onder talloze anderen Milosz, Conrad, Racine met hem doet, mijmert over zijn geloof en toont zijn worstelingen om dat wat later meesterwerken zullen worden (waaronder Specht en zoon) op papier te krijgen. Het is bij het lezen van het dagboek of je een kamer in Veertje krijgt en mee mag lezen, kijken en denken met Ottens literair vakantievieren.

De titel van het verslag van deze vakantie vol verbeelding roept een prangende vraag op: wat is de bedoeling van Ottens verbeelding? Otten denkt hier in dit zomerdagboek al schrijvend over na. Verbeelding is, zo blijkt, voor Otten in de eerste plaats een middel, of beter gezegd, hét middel om te bestaan. Immers hij denkt en bestaat pas door de verbeelding - stelt hij. Al jarenlang houdt hij een dagboek bij. Hij geeft gevolg aan de impuls aan het schrijven te zijn, in de hoop vervolgens te merken wat zijn gedachten nu eigenlijk inhouden. ‘Er heeft om deze werkwijze altijd een mystiek gehangen, die ik meestal voor me heb weten te

[p. 43]

houden. Terwijl ik schrijf word ik aan het licht gebracht. En dus niet andersom. Mijn bewustzijn komt ter wereld voor zover ik dit nu aan het schrijven ben.’ (blz. 14). Maar dat is niet alles - verbeelding is meer voor Otten. De bedoeling van verbeelding is uiteindelijk, boven alles: geloof. Via Czeslaw Milosz, die Otten deze zomer herleest, komt Otten hierover te spreken.

‘God, zegt hij [Milosz] is de vader van onze verbeelding. Deze almachtige allesmaker heeft ons de keuze gelaten: Hem als onzin af te doen, of Hem te kennen. Daar is verbeelding voor nodig, sterker nog: daar is verbeelding voor bedoeld. Allereerst om de keuze te maken; vervolgens om de keuze als een roeping trouw te blijven. Bijaldien is geloof poëzie.’ (blz. 30)

De idee dat religie en poëzie deel uitmaken van hetzelfde domein fascineert mij de laatste tijd bijzonder. Het is met name Otten die mij hier meer en meer over aan het denken zet. Geloof en literatuur/poëzie (scheppen, creëren) worden bij deze schrijver op één lijn gezet, ze liggen in elkaars verlengde. Ook in De bedoeling van verbeelding springt deze notie weer eens duidelijk in het oog. Otten is zeker niet de enige dichter die dit ter sprake brengt. Otten zelf wijst de relatie tussen beide ook regelmatig bij anderen aan. In een interview in Liter (38) stelde hij bijvoorbeeld eens, sprekend over Maria van Gerrit Achterberg: ‘Dit is nu een gedicht waardoor ik begrijp wat Les Murray zegt: een gedicht is een kleine religie en een religie is een groot gedicht.’ Achterberg zou zich, meen ik, goed hebben kunnen vinden in deze zinsnede. Zelf heeft hij zich op soortgelijke wijze over de relatie tussen poëzie en religie uitgelaten. In 1946 werd hij uitgenodigd mee te doen aan een nieuw op te richten informeel ‘Contact’ van de protestants-christelijke schrijvers en dichters. Het criterium hiervan luidde: ‘[...] dat voor ons geloof in Jezus Christus als Gods Zoon en Zoon des Mensen van allesbeheersende betekenis is voor leven en kunst’. Hij antwoordde het drietal dat de vraag aan hem voorlegde of hij mee wilde doen dat hij het criterium geheel onderschreef. Achterberg was hiermee echter nog niet uitgesproken. Hij voegde er nog aan toe: ‘Komen geloof en vers niet uit dezelfde Hand?’

Voor de hoeveelste keer je de werken van Otten ook leest - zijn zinnen leveren je altijd weer nieuwe dingen op. Zo verging het mij ook bij het herlezen van dit zomerdagboek. Otten blijft verrassen. Je ontdekt dat je inmiddels meer gelezen hebt dan de vorige keer dat je dit las. Bepaalde passages kun je beter plaatsen. Tegelijkertijd realiseer je je dat je het werk van Otten nooit helemaal zult vatten. De paradoxen van zijn oeuvre stuiteren op je af en blijven in je hoofd doorstuiteren. Zijn zinnen zetten onophoudelijk aan het denken. Aan het denken over zaken waar je nooit uitkomt. Ottens onverklaarbare woordgroepen verbeelden een

[p. 44]

wereld die onverklaarbaar is. Je raakt nooit uitgelezen, uitbegrepen, uitgedacht.

De bedoeling van verbeelding laat zich, zo is mijn ervaring, uitermate goed schrijvend (her)lezen. Wellicht heeft dit te maken met de inhoud van het werk. Otten kan niet anders dan schrijvend lezen, schrijvend denken. Schrijvend denken is verbeeldend denken, is bestaan. In die zin heeft Otten in dit werk schitterend bestaan. Hij heeft de bedoeling van zijn verbeelding op bloemrijke wijze weten te verbeelden. Al heet het een ‘zomerdagboek’ - het vloeit van verbeelding. Verbeelding die een eindeloze gedachtestroom bij de lezer teweegbrengt. Ligt de stapel boeken voor de eerstvolgende vakantie al klaar? Die stapel levert gegarandeerd een vakantie vol verbeelding. Vergeet alleen je pen niet.

Literatuur

Gerda van de Haar (interview), ‘Willem Jan Otten over Gerrit Achterberg’. In: Liter 38 (2005), p. 2-12.

Willem Jan Otten, De bedoeling van verbeelding. L.J. Veen, Amsterdam 2008.

Hans Werkman, ‘Gerrit Achterberg tussen de protestanten. Een aantal bouwstenen voor een nieuwe Achterberg-biografie’. In: Bijeen met man en muis. Ervaringen met Ida Gerhardt, Gerrit Achterberg, Guillaume van der Graft, Jan Wolkers, Jan Siebelink, Oek de Jong en anderen. eon Pers, Amstelveen 2009.