Liter. Jaargang 14

[p. 55]

Marlies Verwoerd
Je angst te lijf gaan met een vleesmes
Over geloofsbeleving in Guus Kuijers Het boek van alle dingen^*

Toen ik klein was, woonde mijn oma bij ons in huis. Wat ik me daarvan vooral herinner, is hoe ze me opwachtte als ik uit school kwam, altijd in een zwarte jurk, geleund tegen de grote bloembak naast de voordeur. Vaak gingen we een rondje wandelen.

We liepen meestal naar de kerk, die bij ons om de hoek was. Ik vond dat heel vanzelfsprekend. Oma hield van God en dus hield ze van de kerk, want daar woonde Hij. Ze bleef dan een poosje staan kijken, aan de overkant van de straat. Ik stond ernaast en herinner me dat ik het eng vond: ik dacht niet dat God het prettig vond als we zo dichtbij hem kwamen. Nou ja, ik dacht niet dat Hij het prettig vond als ík zo dichtbij kwam. Oma zag Hij graag komen.

Over angst en de rolmodellen van een kind, hoewel niet altijd positief, gaat Het boek van alle dingen. In het hoofdstuk ‘Voordat het boek begint’, de proloog zogezegd, beschrijft de verteller hoe hij aan het boek gekomen is: door een bezoek van ene heer Klopper, die het boek schreef toen hij negen was. ‘Het was oneerbiedig’, zegt de verteller. ‘Zelf ben ik erg eerbiedig, maar ik heb gemakkelijk praten. Ik heb een gelukkige jeugd gehad. [...] Ik heb geen enkele reden om oneerbiedig te zijn, maar ongelukkige kinderen hebben ook recht van spreken, vind ik.’

Het verhaal gaat over Thomas, een jongen die dingen ziet die niemand anders ziet en die hierin meestal niet begrepen wordt. Thomas leeft in een gezin waarin de vader angst zaait. Eén van de eerste passages in het boek vertelt hoe Thomas op zondag in de kerk uit volle borst zingt: ‘Goede stierenheer, verlos onze ellendige zondagen’ (in plaats van: goedertieren Heer, verlos ons, ellendige zondaren).

Thuis laat zijn vader hem herhalen wat hij zong. Zijn moeder neemt het voor hem op door Thomas bij de tafel vandaan te trekken en haar arm om zijn schouders te leggen. ‘Toen schoot de hand van vader plotseling uit en mepte moeder kletsend op haar wang. [...] De engelen in de hemel sloegen hun handen voor hun ogen en snikten het uit, want dat doen ze altijd als een man zijn vrouw slaat. Een diepe treurnis daalde neer op de aarde.’

Thomas wordt naar boven gestuurd: ‘En vergeet niet de lepel mee te nemen.’ Als Thomas later, liggend over zijn vaders knieën, met de lepel op zijn blote billen wordt geslagen, komen er woorden in zijn hoofd: ‘God... zal... hem... vreselijk... straffen... met... alle... plagen... van... Egypte... omdat... hij... mamma... heeft... geslagen...’ En later: ‘God... bestaat... niet...’

* Guus Kuijer, Het boek van alle dingen. Querido, Amsterdam/Antwerpen 2005.

[p. 56]

Hier wordt meteen een belangrijk motief van het boek duidelijk: Thomas neemt zich voor ‘het hart van de farao’ te veranderen. Geïnspireerd door de tweede plaag van Egypte, giet hij rode ranja in het aquarium. Dit leidt tot veel geweld in huis.

‘Je moet snel dat water verversen Thomas,’ zei moeder.
‘Nee,’ zei vader. ‘Dat water blijft erin.’
‘Hihihi,’ grinnikte Margot omdat ze oliedom was. ‘Het is een wonder!’
‘Ook in de tijd van de farao,’ zei vader, ‘waren er spotters die het water van de Nijl rood kleurden. De tovenaars van de farao. Ze zeiden: “Kijk, wat God kan, kunnen wij ook.”’ [...]
‘Misschien zit er een bacterie in het water of zoiets,’ zei moeder zenuwachtig.
‘Dat denk ik niet,’ zei vader. ‘Ik denk dat de bacterie hier aan tafel zit. Een menselijke bacterie die het grappig vindt om te spotten met Gods almacht.’

Als Thomas' moeder toch probeert het water van het aquarium te verversen, slaat de vader haar. Thomas beseft dat de plagen van Egypte niet zullen helpen: ‘Er moet een ander plan komen om het hart van de farao te veranderen.’

Steeds als er sprake is van geweld in huis, psychisch of fysiek, verschijnt Jezus aan Thomas en voert een gesprek met hem.

Toen hij in bed lag, probeerde Thomas te bidden. Hij had net gezegd: ‘Here God, vergeef het hem niet, vergeef het hem nooit...’ toen opeens de Here Jezus in beeld kwam. Hij stond weer eens te wapperen in zijn witte jurk, in een woestijn of zoiets. Er was in elk geval een boel zand en een hoop blauwe lucht.
‘Ha die Thomas,’ vroeg hij. ‘Alles kits?’
‘Nee,’ zei Thomas.
‘Wat is er dan?’ vroeg de Heer.
‘Van alles,’ zei Thomas. ‘En ik zeg het maar eerlijk, aan U hebben we ook niet zoveel.’ [...]
De Here Jezus boog voorover. Hij schreef met zijn wijsvinger in het zand. Toen Hij klaar was, kwam Hij weer overeind. Er stond: Ik vind het fijn dat je bestaat Thomas!
De Here Jezus keek Thomas aan en legde Zijn hand op zijn hoofd. ‘Je bent sterk Thomas,’ zei hij. ‘Je bent sterk omdat je lief bent, zul je dat onthouden? Wij hierboven zijn trots op je. Geloof je dat?’

[p. 57]

In deze citaten wordt duidelijk dat Thomas een jongen is die blijft geloven - maar niet in de versie van God die zijn vader hem voorhoudt. ‘God de Vader is uit mij weggeslagen’, zegt Thomas tegen Jezus. Hij gelooft dus wel in Jezus, de God die afdaalt naar de mensen. In dit boek de God die heel letterlijk communiceert in Thomas' taal.

De aanwezigheid van God wordt voor de lezer, niet voor Thomas overigens, steeds duidelijk door het motief van de natuur. Voor Thomas zwemmen er tropische visjes in de gracht, voor Thomas regent het wanneer zijn vader zijn moeder slaat, voor Thomas is er ‘een triljoen kikkers’ op de been, die hem willen helpen om het hart van zijn vader te veranderen (die hij echter wegstuurt: ‘Jullie mogen hier niet naar binnen, want dat mag niet van mijn moeder. En Moeders wil is wet.’). Ook de engelen in de hemel kijken regelmatig mee in het gezin. Zij hebben verdriet wanneer Thomas verdriet heeft: ‘God zweeg in alle talen. De engelen probeerden hun tranen te drogen, maar hun zakdoekjes raakten zo doorweekt dat het zelfs in de woestijnen begon te regenen.’

Een cruciale rol in het boek is weggelegd voor mevrouw Van Amersfoort, de ‘heks’ van het dorp. Thomas leert haar kennen als hij uit beleefdheid haar boodschappen voor haar naar binnen draagt. Zij laat Thomas kennismaken met de wondere wereld van muziek en verhalen. In de eerste passage met mevrouw Van Amersfoort wordt voor het eerst het leidmotief van het boek genoemd:

‘Wat wil je later worden eigenlijk?’ vroeg ze.
‘Gelukkig,’ zei Thomas. ‘Ik word later gelukkig.’
Mevrouw Van Amersfoort wilde al een boek uit de kast trekken, maar ze draaide zich verrast om. Ze keek Thomas lachend aan en zei: ‘Dat is een [...] goed idee. En weet je waar geluk mee begint? Met niet meer bang zijn.’

Mevrouw Van Amersfoort is in eerste instantie de enige die niet bang is voor de vader van Thomas. Zij confronteert hem verschillende keren met zijn gedrag. Thomas vindt een briefje dat zij aan zijn vader heeft geschreven: ‘Een man die zijn vrouw slaat, onteert zichzelf.’ Thomas schrikt hier erg van. Hij begrijpt niet hoe mevrouw Van Amersfoort weet dat er geslagen wordt in het gezin.

Hij draagt het briefje geruime tijd bij zijn borst, vastgemaakt aan zijn kleding met een veiligheidsspeld. Uiteindelijk legt hij het in de Bijbel. Vader vindt het wanneer hij na de maaltijd uit de Bijbel wil lezen.

‘De vraag is dus: wie heeft dit briefje in de Bijbel gelegd?’
[...]

[p. 58]

Het leek of alle leven op aarde was uitgestorven, zo stil was het. De doden op de kerkhoven werden er wakker van. Ze spitsten hun oren, maar hoorden niets.
‘Niemand?’ vroeg vader. Hij trommelde met zijn vingers op tafel. ‘Iemand aan deze tafel jokt. Ik weet niet wie het is, maar voor God blijft niets verborgen. Laten we Hem om hulp vragen.’
[...]
‘Almachtige God,’ zei hij. [...]
Thomas sloot zijn ogen. De lucht werd helderblauw en het zand stoof hem om de oren. [...] Jezus stond in de kamer voor de schoorsteenmantel met de koperen tjiktjaks. Hij keek naar de biddende man.
‘Is dát hem nou?’ vroeg Jezus.
‘Ja,’ zei Thomas.
‘Hij bedoelt het goed, denk ik,’ zei Jezus. ‘Maar hij is bang. Hij is eigenlijk een schijterd, als je het mij vraagt.’

In de minuten die volgen, nemen Thomas, zijn moeder en zus Margot het voor elkaar op. Alle drie beweren zij het briefje in de Bijbel te hebben gelegd. Uiteindelijk wordt het de vader duidelijk dat Thomas het heeft gedaan. Als hij Thomas beveelt naar boven te gaan met de lepel, is de moeder van het gezin voor het eerst kalm en assertief. Zij beschermt Thomas en blijft volhouden dat hij geen straf heeft verdiend.

Vader hief zijn hand dreigend naar haar op.
Niemand had op Margot gelet. Ze was er plotseling, alsof ze uit de lucht was komen vallen. In haar rechterhand blikkerde het vleesmes en haar ogen schoten vuur. Ze sprong voor haar vader en wees met de punt van het vleesmes naar zijn keel. [...]
‘Ze leek op een engel,’ schreef Thomas in Het boek van alle dingen. ‘De gevaarlijkste engel uit de hemel. Zo een met een vlammend zwaard.’
‘Handen thuis,’ snauwde Margot. ‘Ik heb er genoeg van. Het zit me tot hier.’ Ze streek met het vleesmes langs haar keel. [...]
‘Mama en Thomas hoeven niet bang te zijn voor God,’ siste ze. ‘Want zij zijn lief. U bent niet lief.’ Ze maakte een stekende beweging met het mes. ‘Denk maar niet dat ik het niet durf,’ gromde ze. ‘Ik lijk op u.’

Nu de vader is ‘verslagen’ komt er in plaats van de angst ruimte voor mooie dingen in het gezin. Mevrouw Van Amersfoort haalt Thomas over om een ‘voorleesclub’ te starten en nodigt hiervoor veel vrouwen uit. ‘Je moet niet bang zijn’,

[p. 59]

zegt ze tegen Thomas. ‘Je wilde toch de plagen van Egypte? Niet de kikkers, niet de muggen en niet de builenpest, maar wíj zijn de beste plaag. Wij vrouwen en kinderen. Daar kan geen farao tegenop.’ Als extra bevestiging ziet Thomas Jezus, en het valt hem op dat Jezus erg op zijn moeder lijkt als ze haar haar los heeft.

Wanneer Thomas voelt dat hij niet bang meer is, hoort hij ‘geruis boven zijn hoofd. Het was het applaus van de engelen.’

Ook Thomas' moeder is niet meer bang. Als de visite binnen is en zij in de deuropening verschijnt, kijkt iedereen naar haar. ‘Haar jurk was lichtgeel, bijna wit, smal van boven en wijd van onderen. Ze had voorzichtig haar lippen gestift. Haar haar hing los over haar schouders.’

De vader van het gezin zondert zich af. Thomas begrijpt hem opeens: ‘Vader was bang voor vrolijkheid. Hij was vooral bang voor spot. [...] Vader was als de dood. Moeder keek naar vader om. Kom toch jongen, gebaarde ze. [...] Hij kon het niet. Hij durfde niet bij de mensen te horen.’

In Het boek van alle dingen staan angst en liefde tegenover elkaar. De woorden van Johannes klinken erin door: liefde drijft de vrees buiten. Zolang de angst heerst, kan er niet worden geloofd en kan er ook niet vanuit het geloof worden geleefd: de moeder en Thomas ‘hoeven niet bang te zijn voor God’, maar ze moeten eerst van hun angst worden verlost om werkelijk te kunnen liefhebben.

Ik ben een schijterd, om met de woorden van Thomas te spreken. Ik hou niet van schijterds, maar ik ben nu eenmaal zo. Toen ik Het boek van alle dingen las, dacht ik voor het eerst sinds lange tijd weer aan de wandelingen met mijn oma. Ik heb dagenlang aan haar gedacht. Ineens besefte ik dat mijn oma me iets belangrijks heeft geleerd over angst: dat die je altijd weghoudt van waar je graag wilt zijn. Soms helpt het, als ik voel dat ik weer teveel een schijterd word, om hieraan te denken: een klein meisje met haar handen op haar rug, naast een vrouw in een zwarte jurk, op de stoep tegenover de kerk.

Al is dat vleesmes ook wel een goeie.