Liter. Jaargang 14

[p. 14]

Willem van der Meiden
Idylle en verstoring
De schepping in kinderbijbels

Het paradijs - toen alles nog goed was. Zou het ooit nog terugkomen? De veronderstelde idylle van de Hof van Eden (Genesis 1 en 2) is de eeuwen door in kinderbijbels met veel variatie verbeeld. In het grootste deel van de negentiende eeuw staat de opvoeding van kinderen tot redelijke schepsels en oppassende burgers centraal. Waren kinderbijbels aanvankelijk toch vooral hulpmiddelen voor jonge mensen om de bijbelverhalen - liefst letterlijk - uit het hoofd te leren, vanaf de laatste decennia van de achttiende eeuw komt een nieuw type verlichte kinderbijbel overgewaaid uit Duitsland. Met behulp van Bijbelse personages wordt kinderen een deugdenspiegel voorgehouden - en ook een ondeugdenspiegel. Helden en schurken uit de Bijbel worden de kinderen ten voorbeeld gesteld. Letterlijk soms: ‘Word zoals de jonge Samuel, word nooit zoals de oude Saul’. Er is een boek bekend waarin enkele tientallen deugden van Jezus worden opgesomd - bijvoorbeeld dat hij zijn ouders gehoorzaamde, een vak leerde, dagelijks zijn handen waste, zijn eten netjes opat en braaf naar de kerk ging - en die deugden van Jezus worden in één moeite door vertaald in een reeks van deugden die opvoeders van kinderen kunnen afvinken in hun pedagogische voortgangsrapportages.^1.

Deze toon houdt het een eeuw lang vol, tot ongeveer 1870. Het scheppingsverhaal in dergelijke kinderbijbels culmineert in de schepping van de mens, die meteen al wordt neergezet als een autonoom, redelijk en verlicht wezen. Op afbeelding 1^2. zien we een treffend voorbeeld van Adam die de dieren namen geeft. Soeverein staat hij daar, de kroon van de schepping. Hij wordt letterlijk verlicht door hemelse genade - of is het een straal van de Verlichting die hem van bovenaf bijschijnt bij zijn rationele arbeid?

Latere kinderbijbels uit de negentiende eeuw laten het geharnaste rationalisme los en tonen de jonge lezer en kijker inniger beelden. De romantiek heerst in afbeelding 2^3., een pastoraal tafereeltje, waarbij de graveur het met het Bijbelverhaal niet zo nauw neemt en Adam en Eva er voor de gezelligheid een kind en een soort bambihertje bij geeft. Kinderen kregen zij in de Bijbel echter pas na hun verdrijving uit het paradijs (Genesis 3) - en de pijn van het baren krijgt Eva er nog als smart bij. Daar hebben kinderbijbels begrijpelijkerwijs steeds minder belangstelling voor, maar een tijdlang hinken ze nog op twee gedachten. De illustrator etst hier de Hof van Eden in strijklicht en zet in op de mogelijke knuffeldichtheid

1. Het betreft het zeer uitgebreide voorwoord van de Middelburgse predikant Jacobus Willemsen bij een herdruk van de pedagogische klassieker uit de Gouden Eeuw van Johannes de Swaef, De Geestelycke Queeckerye uit 1621, Middelburg 1740.

2. Tekening (anoniem) uit F.H. Fijnje, Bijbelsche geschiedenis voor jonge lieden, Van der Post 1847.

3. Gravure van W. Thomas uit P. Huet, Prentbijbel voor kinderen, De Hoogh 1873.

[p. 15]

van de idylle, maar in deze kinderbijbel wordt zonder enige moeite het zoet met het bitter gecombineerd. Want hoe soft de illustraties soms ook zijn, de verhalen worden vrijwel letterlijk en ook in hun donkere tinten aan de kinderen doorverteld. Dat geldt ook voor een van de grootmeesters van het genre, W.G. van de Hulst, die klassieke reformatorische denkschema's paart aan een groot invoelend vermogen en veel vertelplezier. In zijn Bijbelsche vertellingen voor onze kleintjes^4. heeft hij veel superlatieven en meeslepende interpunctie op zijn palet om de idylle te schilderen: ‘Die eerste mensch heette Adam. O ja, die was het allermooiste van alle mooie dingen, die God gemaakt had... En Adam keek rond in die groote, schoone wereld. Hij was zoo blij, zoo blij! En hij keek ook naar omhoog, naar den hemel. Dáár woonde God, de Heere die zijn Vader was. - Die had hem al die mooie dingen gegeven. - Die zou altijd voor hem zorgen. Dat maakte Adams hart nòg blijder... O, 't was alles zoo mooi, zo mòòi!’ Het zal de auteur er niet van weerhouden om de barsten in het ideaalbeeld een hoofdstuk later schril uit te vergroten.

In het verloop van de twintigste eeuw verdwijnt stilaan de kramp en focussen kinderbijbels - zeker als ze gemaakt zijn voor jongere kinderen - op het vreedzaam naast elkaar leven van mensen en dieren, op de paradijsidylle dus. Mooi voorbeeld is de illustratie van A. Jagtenberg, die een halve eeuw geleden (afbeelding 3)^5. het jonge volkje trakteert op een vrolijke beestenboel, een zonnige dierentuin waarin de twee eerste mensen hun ogen uitkijken. De auteur, Johanna Kuiper, sluit naadloos aan bij de sfeer van de illustratie. Zij beschrijft met veel plezier de menagerie, zelfs tot in detail, en verkneutert zich over deze met pais en vree en wederzijdse tolerantie versierde samenleving. Grappig is dat deze auteur bij de beschrijving van de ontwikkeling van de dierenwereld de evolutionaire ontwikkeling volgt. ‘Wat was het nu opeens gezellig in het water en levendig! Maar op het land was het nog stil, totdat een schildpad op het idee kwam uit het water te klauteren en uit wandelen te gaan. Dat ging niet gemakkelijk, want de schildpad is een dikkerd en hij heeft korte, kromme pootjes.’ Het beest oefent zich vervolgens in het leven op land en in het water en rapporteert aan zijn soortgenoten: ‘Zwemmen is toch plezieriger dan lopen.’ En als dan de mensen ongehoorzaam zijn geweest en bestraft worden, stelt de auteur scherp op de teloorgang van de idylle. Adam vindt Eva ineens lelijk, ze krijgen woorden, ze worden bang van de dieren, zien plotseling dat die gevaarlijke klauwen, stekels en tanden hebben, en de dieren beginnen ook onderling ruzie te maken en elkaar op te eten. Maar er komt ooit een nieuw paradijs, belooft God, en die belofte bepaalt van het begin tot het eind het register van deze ‘vrijzinnige’ en ‘paradijselijke’ kinderbijbel. Zo wordt de toon van het verhaal van de verdrijving lichter en krijgt de idylle steeds meer de nadruk. Dat de eerste mensen naakt waren en zich daar niet voor schaamden, heeft de makers van kinderbijbels en vooral de illustratoren in kuisere tijden

4. Spruyt 1926. In 1918 publiceerde Van de Hulst voor oudere kinderen bij dezelfde uitgever zijn Bijbelsche geschiedenissen.

5. Tekening van A. Jagtenberg uit Johanna Kuiper, De kinderbijbel van Johanna Kuiper, Paris z.j. (1959).

[p. 16]

[p. 17]

[p. 18]

[p. 19]

wel eens voor problemen gesteld. Lange haren, hoog gras, op de heup getorste dieren of kunstig gedrapeerde boomtakken onttrekken vaak de uiterlijke geslachtskenmerken aan het nieuwsgierige kinderoog. Of de mensen worden van zo grote afstand geportretteerd dat de details van hun lichamen vervagen. De eerste twee mensen hebben daarentegen - Bijbels-theologisch aanvechtbaar - wel steevast een navel. In de jaren zeventig neemt, zoals op alle fronten van de samenleving, de kuisheid af en krijgen Adam en Eva in kinderbijbels in de gaten dat ze open en bloot gelukkig met elkaar mogen zijn. Tekenaar Bert Bouman laat in afbeelding 4 een innig verliefd stel zien dat bloot danst, een hartje tekent op een boom en vanuit de lucht wordt gadegeslagen door al even innige tortelduiven, die klaarblijkelijk het goede voorbeeld geven - ze zoenen.^6. De tekst van Karel Eykman sluit daarbij aan: ‘Ze speelden met de dieren. Ze aten de vruchten die ze vonden. Ze hadden nog geen kleren, maar dat kon ze niet schelen. Ze rolden door het gras, ze sprongen in het water en spatten elkaar nat.’ De verstoring van de idylle wordt beschreven als een volwassenwording. God zegt: ‘Jullie zijn nu mensen geworden die zelf voor eten moeten kunnen zorgen. Jullie moeten graven en spitten, zaaien en maaien. Jullie zullen ook merken wat het is om pijn te hebben en wat het is om dood te gaan.’ God sluit af met: ‘Jullie moeten nu zonder tuin kunnen leven.’ Het paradijs als de jeugd van de mens - een in kinderbijbels weinig voorkomende metafoor.

In de laatste decennia wordt het jonge kinderen in kinderbijbels veelal naar de zin gemaakt. Behalve in kinderbijbels voor orthodox-protestantse kring vijlen schrijvers en illustratoren steeds meer de scherpe kantjes van de bijbelverhalen weg en vergoelijken ze de soms weinig kindvriendelijke passages. De toegenomen dominantie van het beeld levert dan taferelen op die de kloof van 2500 jaar moeiteloos overbruggen, zonder al te veel clementie voor de oorspronkelijke tekst.

In recente kinderbijbels wordt de verdrijving uit het paradijs (Genesis 3) minder schril uitgebeeld of zelfs gebagatelliseerd ten gunste van een weergave van het paradijselijke leven zelf. Ronduit gezellig en weinig oosters is bijvoorbeeld het paradijs uit afbeelding 5^7.: we zien een schommelende moeder Eva, een tuinierende vader Adam, een gedomesticeerd rund en drie kindertjes maar liefst: wat wil een mens nog meer? De tekst schakelt na deze scène moeiteloos over naar de ark van Noach. Geen verdrijving en geen Kaïn en Abel - niets aan de hand.

6. Tekening van Bert Bouman uit Karel Eykman, De eerste mensen, Moussault 1973, één uit een reeks boekjes die de voorlopers zijn van Woord voor Woord uit 1976.

7. Tekening van Aurélie Guillerey uit Gwénaëlle Boulet, Je eerste bijbel, kbs/vbs 2006.