Liter. Jaargang 14

Ik ben er dagelijks mee bezig, maar ik doe er niet meer aan

Dat schreef Paul van Vliet, en Nico ter Linden acht het van toepassing op Willem Elsschot, zo zegt hij in Een zoekende ziel. Over Willem Elsschot. Het verschil is dat Elsschot er van jongs af aan niet ‘aan gedaan’ heeft. Maar uit zijn werk blijkt dat hij er wel dagelijks mee bezig was, in de lezing van Ter Linden.

Dit boekje is een soort lang essay, waarin de auteur een aantal werken van Elsschot langsloopt en zoekt naar sporen van geloof en ongeloof. Voor ik begon te lezen, verbaasde me die hele zoektocht. Elsschot een zoekende ziel? Wat ik me van zijn werk herinnerde, waren Laarmans en Boorman, de antihelden in Lijmen, Het been en Kaas die verzeild raken in zaken waarin ze ten diepste liever niet verzeild waren geraakt. Volgens Ter Linden spelen berouw, biecht en boete een grote rol in deze werken, maar maakt dat van de schrijver een zoeker?

Hier hield mijn lezing van Elsschots oeuvre op. Reden genoeg dus om Ter Linden het voordeel van de twijfel te geven. Zijn essay wekte mijn nieuwsgierigheid, en dus las ik De verlossing en Het dwaallicht. Inderdaad, in die boeken speelt (on)geloof een grotere rol. Zoals Ter Linden opmerkt, kan Elsschot behoorlijk scherp, in de beleving van sommige (toenmalige) lezers zelfs spottend schrijven over christelijke dogma's. Maar dat is het nou net, volgens Ter Linden. De dogma's liggen onder vuur, maar van God en geloof blijft Elsschot af. Dat is voor hem een reden om achter de spotter een geloofszoeker te zien, een mens met een godsverlangen.

In De verlossing kan ik in hoofdpersoon Pol de godzoeker niet goed zien. Hij richt

[p. 74]

zich inderdaad tegen dogma's, maar doet dat dan zelf ook weer op het kortzichtige af. Bovendien: in mijn beleving past bij het zoeken naar geloof en God het doen van het goede, het zijn van een medemens voor je naasten. Of in elk geval: een poging daartoe doen. En dat zie ik niet in Pol, die zijn vrouw afranselt.

De twijfelaar die geloof noch ongeloof kan belijden, zit zonder meer ook in míjn lezing van Het dwaallicht, evenals de man die moeite heeft met dogma's. Tekenend zijn de volgende passages. Laarmans in gesprek met drie vreemdelingen: ‘Even later vraagt Ali: “Gelooft u werkelijk in de man aan het kruis, Sir?” “In onze luchtstreek wordt algemeen in hem geloofd.”’ En wanneer Laarmans een tekening maakt van Christus aan het kruis, volgt daarop de zin ‘Zij laten dieper medelijden blijken dan van eenig Christen ooit kan uitgaan en Ali zegt “arme man”.’ Dat is geen spot, dat is een spiegel.

Was Elsschot een zoekende ziel? Ter Linden pretendeert niet een sluitend antwoord op die vraag te hebben en geeft ook andere lezingen weer. Maar in zíjn lezing is Elsschot er een. Een mooi voorbeeldje dus weer van het in gesprek gaan met literatuur. Beide gesprekspartners zijn van invloed op het resultaat. In dit gesprek van Ter Linden met Elsschot vond een zoekende ziel een tweede. In mijn gesprek met Ter Linden en Elsschot voegde zich daarbij zo nu en dan een derde.

Nico ter Linden, Een zoekende ziel. Over Willem Elsschot. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 2011, 112 blz., €14,95.
Elizabeth Kooman