Liter. Jaargang 14

Zonder de herroeping

Ik weet waarmee U bezig bent, al houdt U dat voor mij verborgen: U pretendeert trouw te zijn, maar het leven dat U me hebt bezorgd is een aandoening en een kwelling. U pest mij. U wilt me doden. - Ongeveer in deze bewoordingen richt Job zich in het midden van hoofdstuk 10 van het gelijknamige bijbelboek tot God. De bekende, voorheen in Leiden werkende hebraïcus Jan Fokkelman, pionier van een vertelkundige, respectievelijk dichtkundige benadering van bijbelse teksten, bracht zijn bevindingen bij het meest omvangrijke dichtwerk uit de Hebreeuwse Bijbel onder in een verzorgd uitgegeven boek in een prestigieuze serie van Sun. Onder de titel Het boek Job in vorm presenteert Fokkelman een doorgaande nieuwe Nederlandse ‘literaire vertaling’ van het boek, gevolgd door toelichtingen op elk van de 42 hoofdstukken. De vertaling heet ‘literair’ wegens zijn nauwkeurige geleding: met witregels worden binnen elk gedicht (vaak een hoofdstuk) strofen en strofengroepen of stanza's onderscheiden, zodat thematische sprongetjes mooi uitkomen en er binnen het grote geheel een voelbare ritmiek ontstaat. Fokkelman weet aannemelijk te maken dat de dichter zijn werk op deze wijze heeft opgezet en ‘doorgecomponeerd’.

Het meest kenmerkende van Fokkelmans boek is de krachtige taal die zijn Job hanteert. Job, volgens de verteller en ook volgens God een integer en oprecht mens, ‘God vrezend en het kwade vermijdend’ (1:1, resp. 8), is na een herhaalde weddenschap tussen de ‘aanklager’ en God over de vraag of het ‘om niet’ is dat Job God vreest, met toestemming van God in het diepste ongeluk gestort. Job, die er zelf altijd voor op de hoede was dat een van zijn kinderen stiekem God

[p. 68]

zou vervloeken, komt niets ongerijmds over de lippen. ‘Zou ik het goede van God wel ontvangen, maar het kwade niet?’, zegt hij (1:10). Waarop hij hoofdstukken lang minder rustig aan het woord komt.

Job begint, in hoofdstuk 3, met zijn geboortedag en zijn verwekkingsnacht te vervloeken. Hij gaat daar ver in, roept er bezweerders voor op, mensen die het zeemonster ‘Leviathan’ kunnen ophitsen. Job is kapot, hij verlangt slechts naar de rust brengende dood. Over God vraagt hij zich af: ‘Waarom geeft hij het licht aan de ellendige / en het leven aan wie het bitter te moede is?’ (3:20). Pas in deze vertaling viel mij op hoe uitzichtloos dit hoofdstuk 3 is. Wanneer zijn vrienden hem even later vermanen bescheiden te zijn en zijn zonden te overdenken, wordt Job steeds feller, en eigenlijk vitaler.

In reactie op de ‘troost’ van Bildad is hij vaak het scherpst, blijkt uit Fokkelmans vertaling. Zoals in hoofdstuk 10.

Waar De Nieuwe Bijbelvertaling Job nog tamelijk liefelijk tegen God laat zeggen: ‘U schonk me het leven en de liefde, / uw zorg heeft mij bewaard’, vertaalt Jan Fokkelman: ‘Leven en loyaliteit hebt U mij aangedaan / en uw inspectie bewaakt mijn geest’ (10:12). Dat is onmiskenbaar anders van toon, onvroom, verontwaardigd en verwijtend, ook cynisch. In de toelichting beargumenteert Fokkelman dat Job hier een lofprijzings-cliché over ‘weldadigheid doen’ bezigt in een licht gewijzigde, verder in de Bijbel nergens voorkomende vorm. Precies daardoor krijgt het zijn vileine werking. Job maakt van het ‘weldadigheid doen’ of ‘goedertierenheid bewijzen’ een regel die ook nog eens klinkt naar een bekend woordpaar als ‘leven en dood’ of ‘goedertierenheid en trouw’, met als resultaat deze wanhopig God ter verantwoording roepende ironie. Door zijn kennis van het Hebreeuws en zijn grote gevoeligheid voor de toon van een tekst weet Jan Fokkelman ons een heel nieuwe Job te presenteren, een gestalte die uiterst vrijmoedig tegen God spreekt en hem volhardend zijn inconsequente gedrag voorhoudt (vers 9: mij wel eerst zorgvuldig boetseren, en mij dan vernietigen).

In Liter hebben we al eens een voorproefje gehad (aflevering 52, december 2008) van hoe dit werkt voor het hier genoemde hoofdstuk 10. Dat was een toelichting met het hoofdstuk als citaat, veel meer essay dan poëzie. Als je vervolgens in Het boek Job in vorm de hoofdstukken aaneen doorneemt, beginnen de woorden van Job te hameren. Zijn vrienden halen bekende theologie van stal, maar Job kan er niet mee uit de voeten. Hij heeft niet gezondigd, geen geweld kleeft aan zijn handen en zijn bidden is zuiver (16:17), maar God loert op hem om te kijken of hij toch niet een kleine misstap zal begaan (10:14). Of Job nu tegen zijn vrienden spreekt of zich rechtstreeks tot God richt, steeds zoekt hij contact met de God die hem onrechtvaardig behandelt. ‘Zie, hij staat op 't punt mij te doden! Ik wacht niet, / maar ik wil mijn gedrag recht in zijn gezicht verdedigen’ (13:15). ‘Als ik vóóruit ga is hij er niet, / en indien achterwaarts - ik neem hem niet waar. / Is hij links bezig - ik krijg hem niet te pakken; / wendt hij zich naar rechts - ik zie hem niet’ (23:8-9). ‘U bent veranderd, wreed geworden voor mij, / met uw volle kracht valt U op mij aan. [...] want ik weet het: U voert me de dood in’ (30:21, 23a).

Dat Job veel durft te zeggen, mag zeggen, is door dichters altijd al wel opgepikt. En veel mensen hebben gezien hoe acteur Henk van Ulsen de teksten van Job vertolkte. Vertalingen als de Leidse Vertaling en de recente Naardense bijbel hebben wat meer oog

[p. 69]

voor de weerbarstigheid van Job en zijn taal dan de gangbare. Toch is Fokkelmans Job nieuw, in bijna elk gedicht en door een alternatieve vertaling van enkele sleutelteksten. Deze Job houdt het langer uit tegenover God, hij is zelfbewuster, hij is meer uit op recht, dat hij exclusief bij God zelf wenst te halen. Hij is zelfs filosofischer, met al die woordspelingen op bekende wijsheidsspreuken. En hij herroept aan het einde zijn woorden niet, zoals in de meeste bijbels.

In hoofdstuk 28, na drie rondjes debat met zijn vrienden, vat Job nog eens samen hoe hij de wijsheid ziet: alleen God peilt haar en het enige wat wij hier op aarde weten is dat God de mens heeft gezegd dat wijsheid neerkomt op ontzag voor de Heer en wijken van het kwaad. Daarmee is Job, zonder dat hij het zelf weet, woordelijk gebleven bij zijn door God geprezen en door de aanklager verdacht gemaakte levenshouding uit hoofdstuk 1. De aanklager heeft zijn weddenschap verloren.

Voorlopig sluitstuk vormt dan Jobs welsprekende driedelige gedicht 29-31, waarin Job terugblikt op de geborgenheid en waardering die hij in het verleden beleefde en de toekomstverwachtingen die hij toen koesterde, erbij stil staat dat van de hele omslag de verandering van God zelf het ergste is en zich ten slotte in een machtige reeks ‘zuiveringseden’ - die bijna zelfvervloekingen zijn - onschuldig verklaart tegenover de God bij wie hij geen gehoor vindt. Dan heeft Job alles gezegd wat binnen menselijk bestek gezegd kon worden.

Bekend is dat Job ten slotte antwoord krijgt van God, uit het onweer, hier: de storm. Eerst wordt de lezer om de tuin geleid met een tamelijk lang intermezzo van een vierde, jongere vriend die met aplomb iets nieuws pretendeert te zeggen maar oude wijsheden blijkt te prediken, met als origineel element dat God Job door dit lijden disciplineren wil. De man eindigt (hoofdstuk 37) met een loflied op Gods kosmische macht. Een reactie krijgt hij niet, niet van Job en niet van God, behalve dan dat God zich vertoont, in de storm. God spreekt vier gedichten, schrijft Fokkelman, de hoofdstukken 38-41. In deze gedichten daagt God op zijn beurt Job: waar was jij toen ik de aarde grondvestte? Waar woont het licht en waar het duister, wie regeert de wildste krachten van de natuur? Als God Job om een reactie vraagt, reageert deze bescheiden. Hij is nietig, wat kan hij terugzeggen? Hij legt zijn hand op zijn mond (40:3-5).

Dan gaat God door, en even lijkt hij te voldoen aan het beeld dat de vrienden van hem hadden neergezet: ‘wil je mij schuldig noemen om zelf gelijk te krijgen?’ Het thema blijft het majestueuze, en God voert het zeemonster Leviathan aan, helemaal aan het begin door Job genoemd toen hij alsnog een vernietigende bezwering van zijn verwekkingsnacht wilde organiseren. Deze demonen had hij niet moeten oproepen, suggereert Fokkelman, want nu krijgt hij de volle laag. De Leviathan is onvoorstelbaar ontzagwekkend, maar God omvat hem, hij is Schepper.

Heel belangrijk is hoe Job nu reageert (42:1-6). Hij zegt: ik heb dingen verkondigd te groot en te wonderbaar voor mij. Hij stelt vast: van horen zeggen had ik van U gehoord, maar nu heeft mijn oog U gezien. Maar hij besluit niet met: daarom herroep ik mijn woorden en buig ik mij in stof en as. Dat staat er niet, zegt Fokkelman, dat is inlegkunde. Men leze: ‘Daarom heb ik er genoeg van, / maar ik ben getroost over mijn [staat van] stof en as’, over mijn ellende. Nu

[p. 70]

God Job eindelijk heeft aangesproken, vier machtige gedichten lang, weet Job zich gehoord.

En God geeft hem vervolgens alsnog gelijk door hem fabelachtig te zegenen. Zou God zich schamen, vraagt Fokkelman met zoveel woorden, over de weddenschap waarvan zijn knecht Job het slachtoffer is geworden (en waarvan de lezer weet, maar waarnaar de mens Job maar raden moet)? Job is in ieder geval in de woorden van God de enige die correct met hem gesproken heeft, de anderen praatten slechts over hem - in 42:7 speelt alweer een beslissende vertaalkwestie.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over Fokkelmans consequente praxis in literair lezen, het alert zijn op nuances en contrasten, op wisseling van aangesprokene, thema, beeldveld of toon, op het nauwkeurig bepalen van de verhoudingen naar vorm en inhoud tussen versregels onderling, strofen onderling, stanza's onderling, de gedichten onderling. Bij bestudering in een leeskring zal een literair onderlegde gespreksleider niet overbodig zijn, maar op welke manier dan ook gelezen is deze nieuwe Job zeer de moeite waard.

Jan Fokkelman, Het boek Job in vorm. Een literaire vertaling met toelichtingen. Uit het Hebreeuws vertaald, geannoteerd en ingeleid door de auteur. Sun, Amsterdam 2009. 276 blz., gebonden, in stofomslag, €34, 90.
Gerda van de Haar