Liter. Jaargang 14

Zo u tot mij zweeg

Op Koninginnedag sloeg ik, vlak voordat ik met mijn dochtertje naar het plein met kinderspelletjes vertrok, de dichtbundel Gerichte gedichten van Willem Jan Otten open. Ik las lukraak een gedicht. En nog een. Ze raakten me niet. Dat verontrustte mij: poëzie van Otten die niet binnenkomt, dat ben ik niet gewend! Eenmaal in de buitenlucht herinnerde ik me dat mij dit wel vaker was overkomen. Poëzie lezen terwijl ik met andere dingen bezig ben, werkt niet. Poëzie moet helemaal kunnen landen, er moet ruimte zijn in mijn hoofd. In tegenstelling tot goede muziek die onmiddellijk de drukke gedachten in mij tot zwijgen kan brengen, vraagt poëzie mij eerst te zwijgen. Er is ontvankelijkheid nodig, zo schrijft Willem Jan Otten in een van zijn essays, wil je haar kunnen ervaren.

Toen ik dezelfde bundel op een rustig tijdstip nogmaals opensloeg, kwamen de gedichten wel aan. Het zijn persoonlijke verzen over een moeder en haar jappenkampverleden, een doodgeboren dochtertje, een vaderloos kind, het coma en het sterven van een vader. In zijn typisch denkende stijl met vaak treffende beelden laat de dichter zich in hoofd en hart kijken. En hoe! Niet eerder deed Otten dit zo indringend en expliciet. Alle gedichten zijn gericht aan een ‘u’. Dit is, als we kijken naar eerdere bundels van Willem Jan Otten, een logische voortzetting, en het werkt. Door de gedichten aan een ‘u’ te richten, borrelen existentiële vragen op en wordt de bundel een zelfonderzoek van de dichter waardoor ik mij als lezer soms wat beschroomd voel.

Want wie is die ‘u’ tot wie de dichter zich zo fanatiek richt? Volgens de site van de uitgever is dit de lezer. Zeker, soms is dit inder-

[p. 64]

daad zo. Veel vaker lijkt de ‘u’ echter te duiden op een persoon met metafysische trekken, namelijk God. De dichter zelf maakt daar ook geen geheim van en opent de bundel met een gedicht over bidden: ‘Bidden is het beetje gereedschap / Waar Mensen mee haken / Naar Aanwezigheid - hen ontzegd [...]’. Deze drie versregels zeggen al veel over Gerichte gedichten. De bundel is één grote schreeuw om de presentie van de ‘u’ die het lyrisch ik zo vaak mist of niet ervaart. Als een psalmist (of als een Job) roept hij het soms uit: waarom ken ik u niet, waar bent u op uit met uw schepselen, bent u daar nog? Een reactie blijft echter uit. De dichter heeft dan liever met zijn moeder te maken; haar krijgt hij tenminste te spreken. Meer nog dan in Ottens vorige bundels hult de ‘u’ zich in zwijgen en is hij voor de dichter nauwelijks te kennen.

Een enkele keer blijft de ‘u’ in Gerichte gedichten meerduidig en kun je voor de ‘u’ - naast God - soms ook de dichter of de lezer invullen. Het blijft dan geheimzinnig, zoals in het wat mij betreft nu al klassieke gedicht ‘Ik ben gezegd en afgeduwd’, waarin het zwijgen een belangrijke rol speelt: ‘Ik ben gezegd en afgeduwd / en kom uw lezen ingedreven. / Biezen zinnen biddend riet. // Mijn vlechter is zijns weegs gegaan / de ongeschreven uiterwaarden in. // Geen idee hoe hij ten einde komt, / garanties zijn hier niet. // Hem spleet de vraag in drie: / ben ik niet u, ben ik fini, / plus waarom stond u alles toe. // Stroomafwaartse - zo u tot mij zweeg / dreef ik te vinden aan op u.’

De laatste strofe intrigeert mij het meest. De ‘ik’ (een gedicht of een mens) die als een soort biezen mandje door zijn schepper werd afgeduwd, komt uiteindelijk bij de ‘u’ uit. Als we voor deze ‘u’ God lezen, lijkt juist zijn zwijgen een voorwaarde om hem te vinden of door hem gevonden te kunnen worden. Niet een God die spreekt, maar een die zwijgt, zorgt voor een ontmoeting. Zwijgen is bij Otten dus niet doelloos. Net als in de bundel Eindaugustuswind, die Otten schreef tijdens zijn woelige bekeringsproces, is de absentie of het zwijgen van de ‘u’ paradoxaal genoeg juist een bewijs voor zijn bestaan en zijn bekommernis om ons. Een ander gedicht in Gerichte gedichten noemt dit ‘uw methode: / er niet zijn.’ Een methode, want in uw reilen zit, volgens de titel van de afdeling, systeem. Het zwijgen van de ‘u’ is in de bundel echter niet onverschillig. Het is luisterend van aard, het is stilte die het lyrisch ik aanhoort.

De lezer wordt in de bundel aangespoord om eveneens te zwijgen. Als we in de laatste strofe voor de ‘u’ de lezer lezen, is ons zwijgen de manier om poëzie te kunnen vinden. Alleen stil zijn en luisteren naar de ‘stem in je hoofd’, zoals Aad Nuis het lezen eens treffend omschreef, kan zorgen voor contact. In die zin begrijp ik Ottens fascinatie voor de relatie tussen poëzie en geloof. Net als voor het lezen van een gedicht focus en innerlijke stilte nodig zijn, kun je ook God vaak pas ervaren als je zelf stil wordt en luistert.

Het zwijgen valt het lyrisch ik zelf in de bundel wat moeilijk. Hoewel hij is ‘gesneden / naar uw stilte’ worstelt hij, want hij is ook van ‘almaar taal’ gemaakt. Als het lyrisch ik toch een keer tot de goddelijke ‘u’ zwijgt, lijkt er iets te gebeuren. In het gedicht ‘Toen ik hem van u vertelde’ probeert hij zijn vader die op zijn sterfbed ligt iets te vertellen over de ‘u’. Bijvoorbeeld dat hij door deze ‘u’ voortdurend wordt aangehoord. Zijn getuigenis stopt met de zin:

‘dat u mij, zo ik eens zweeg -’. Ja, wat deed of doet de ‘u’ dan? Je blijft er als lezer naar raden.

[p. 65]

Tegenover de wanhoop die soms uit de bundel spreekt (een ‘u’ die nauwelijks te kennen is of het mislukte eigen zwijgen), staat de troost dat het lyrisch ik zelf door de ‘u’ volledig gekend en gezien wordt. Het is een troost en geen angstaanjagende gedachte, want vragen vol zelfverwijt zoals: ‘heb ik terecht bestaan’ of ‘heb ik genoeg van hem gehouden’ (van Christus, zo lijkt het) leiden in Gerichte gedichten niet tot het gericht, een afrekening, maar - blijkens het laatste gedicht - tot een barmhartige vader. In het slotgedicht ontvangt een Godsfiguur liefdevol ‘papierloze’ zonen die de zee zijn overgestoken. Hij geeft aan hen hun ware naam, en mailt de nabestaanden ‘het bericht van hun nabestaan’. De ‘u’ staat aan het begin en einde, en heeft, hoewel hij zich uitlevert aan de vrije wil van mensen, alles al voorzien. Dit besef houdt de dichter op de been en soms leidt dit tot belijdenislyriek. Zoals in het ontroerende gedicht over een elfjarig jongetje dat op een ven steentjes keilt. Zijn vader is net uit zijn leven vertrokken en hij weet nu wat missen is. Maar de goddelijke ‘u’ ‘stond daar al. Aan zwarte wateren / wacht u op de eerste gooi naar poëzie.’

Naar aanleiding van onder andere dit gedicht schreef Guus Middag in een recensie in nrc handelsblad dat ‘de God van Otten een constructie is om met de eenzame, lege, zinloze, zwarte kant van het bestaan om te gaan.’ Vanuit het niet-gelovige discours is dit een begrijpelijke en logische opmerking. Vanuit christelijk perspectief zie ik dit vastklampen aan God echter als ‘geloofsvertrouwen’; momenten waarop je ervaart (en ervan overtuigd bent) dat God bij je is en er zelfs was toen je dat zelf niet wist.

In elk geval heeft Guus Middag helemaal gelijk als hij signaleert dat Willem Jan Otten iets tegenover de zinloosheid zet, namelijk poëzie en geloof. Die twee zijn bij Otten een soort Siamese tweeling, niet van elkaar los te maken zonder hen beiden te verliezen. Otten heeft meermalen opgemerkt dat poëzie en geloof verknoopt zijn en de gedichten van na zijn bekering getuigen ervan. Zijn recentste verzen liggen steeds dichter tegen gebeden aan. Alsof Otten met zijn poëzie lezers als ‘meebidders’ tot die ‘u’ wil brengen. Meer dan in zijn proza neemt hij hen zo mee in zijn innerlijk geloofsavontuur, wat een intieme ontmoeting oplevert. Otten is naast een scherpzinnig essayist en een kundige romanschrijver ook vooral een dichter. Een dichter die, het zand afspeurend, onophoudelijk zoekt naar het geestelijke gedicht. Naar woorden die, als ze bij je binnenkomen, je kunnen laten blozen.

Willem Jan Otten, Gerichte gedichten. Van Oorschot, Amsterdam 2011, 49 blz., €14,50.
Tewin van den Bergh