Liter. Jaargang 14

Een goed verhaal heeft oren

Wat literatuur is, weet ik natuurlijk ook niet goed, al kan ik eindeloos reageren op die vraag, ook buiten het domein van een schoollokaal. Maar een reactie is nog geen antwoord en je kunt je afvragen of die reactie ook maar iets verheldert. Ik probeer een gesprek over deze kwestie nog wel eens af te ronden met de opmerking dat heel veel boeken weliswaar tot de literatuur behoren, maar dat je nu eenmaal goede en slechte literatuur hebt. En als je wilt weten wat goede literatuur is, tja, wat moet ik daar op zeggen?

Bij literatuur gaat het om compositie, gelaagdheid, creativiteit en/of diepgang van een auteur, stilistiek, originaliteit, positie in de context. Maar ook om wat de lezer vindt, hoe vaag en onbevredigend dat laatste ook klinken mag.

Die lezer speelt een essentiële rol bij de bepaling of iets goede literatuur is. Dat drong weer tot me door toen ik een boek-

[p. 69]

bespreking las van Elizabeth Kooman in Liter 61. Wat zij leest, roept allerlei vragen bij haar op. Ze zegt dan ergens: ‘Die vraag zette mij weer aan tot een volgende mijmering.’ Wat een prachtig en raak woord: mijmering. Blijkbaar gaat Elizabeth op een of andere manier met een boek in gesprek. Nu is dat niets nieuws: iedereen zal zich er wel eens op betrappen dat hij tegen een boek zit te praten, tegen de verteller of tegen een personage. Voor mij was de opmerking van Kooman heel herkenbaar. Ik had net Tikkop gelezen, het laatste boek van Van Dis, en ik heb meermalen hoofdschuddend gereageerd op passages daarin. Soms wilde ik de hoofdpersoon, Mulder, terechtwijzen, of ik wilde de verteller tot de orde roepen, of de schrijver confronteren met zijn wel erg schematische tekening van de vroegere vriend van Mulder. Soms raakte ik bevangen door de uitzichtloosheid van veel Zuid-Afrikanen, herkende ik daarin parallellen met de wereld waarin ik leef en tegelijkertijd bewonderde ik dan weer de manier waarop Van Dis een en ander had opgeschreven. Zo duikt er drie keer heel even een oude vrouw op die zich zorgen maakt over haar kleinzoon Riempie. Dat levert prachtige miniatuurtjes op die mooi in het verhaal zijn gezet. Ontroerend.

En er is Onze Lieve Vrouwe van de schemering van Willem Jan Otten, een bundel essays. Het lezen daarvan vordert langzaam en dat heeft te maken met de dialoog die ik in stilte met de schrijver voer.

Literatuur is een uitnodiging tot gesprek. Zo zit dat. En ik wil uitgenodigd worden! Tijdens het lezen van Otten herkende ik nogal eens eigen leeservaringen. Tegelijkertijd hoopte ik, dat merkte ik althans, iets van zijn affiniteit voor films te kunnen meevoelen. Films doen het niet bij mij. Romans, gedichten, essays, toneel daarentegen wel, schilderijen en tekeningen ook, en laat ik de muziek niet vergeten. Foto's doen me al wat minder, maar met films kan ik dus echt niet goed uit de voeten. Daar valt niet tegenop te praten. Ik hoopte daarom dat Ottens cinefilie iets in mij zou bewegen, maar nee. Bij geloofskwesties, bij literatuur, zelfs bij het navertellen van een film (dus zodra de film een verhaal werd) kwam er bij mij iets los, maar bij de film zelf niet. Daarover zou ik met Otten dan nog wel eens verder in gesprek willen gaan. Dat heeft zijn boek intussen wel bij mij teweeggebracht. En ook dat maakt het boek van Otten tot literatuur.

Nu lees ik ook graag over middeleeuwse architectuur en een tekst over etstechnieken neem ik met veel plezier mee, maar daarbij is geen sprake van een gesprek, geen sprake van denkconstructies of ervaringen die ik mij al dan niet eigen wens te maken. Ik wil geïnformeerd worden en de informatie bevalt me. Dat is geen literatuur.

Otten gaf gastcolleges in Berlijn. Ze zijn opgenomen in de bovengenoemde bundel. Tijdens die colleges vertelt hij dat een schrijver probeert om de beweging het personage in te maken. Pas als de schrijver door het masker, door de ogen van zijn personage kijkt, komt een verhaal tot leven. Koos Meinderts vertelde me onlangs dat hij maar gestopt was met een boek, omdat hij er niet inkwam. Het werd geen avontuur voor de schrijver, hooguit een lijdensweg. Terwijl toch alles in orde leek: het verhaal was er, de ingrediënten lagen voor handen en waren zelfs deels al verwerkt, maar de beweging het verhaal in kwam niet.

Dat is een spannende spiegeling, want in feite doet een lezer hetzelfde omgekeerd: hij identificeert zich met een personage of met

[p. 70]

een situatie. Dat betekent niet dat de lezer zich verliest in een boek. Integendeel. Het kan zelfs zijn dat hij het volstrekt oneens is met wat er gebeurt en dat hij misschien wel als een gek staat te roepen dat een personage dit of dat vooral moet doen of laten. Maar de lezer is dan al zover het verhaal in bewogen dat er wat te roepen valt: er is iets om te roepen en ergens zijn er oren.

Dat voor de schrijver spiegelbeeldig hetzelfde geldt, zal duidelijk zijn. Hij ziet weliswaar door de ogen van het personage, maar hij is en blijft ook degene die er het zijne van denkt en allerlei literaire middelen gebruikt om een gewenst resultaat te krijgen, in dit geval: een personage of een situatie zo authentiek mogelijk laten zijn.

In één van de colleges gaat Otten uitgebreid in op Vondels Lucifer. Hij laat zien hoe de hemelvorst met die naam werkelijk een tragische held is en hoe wij in hem meebewegen, ook door commentaar te leveren en hem toe te roepen zoals kinderen bij Jan Klaassen doen. Otten gebruikt bij zijn bespreking van Lucifer de theorie van René Girard over de mimesis. Drijfveer voor nabootsing is jaloezie en dat betekent dat iets begerenswaard is als het dat is voor de ander. Zo wordt de ander mijn concurrent en die moet worden uitgeschakeld omdat hij mij in de weg staat om mijn ideaal te verwezenlijken. Inderdaad: er zit veel Oedipus in deze theorie die Girard vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw is gaan ontwikkelen. Hij kende de Lucifer van Vondel niet. Bij zijn bespreking van Vondels treurspel nu gebruikt Otten het format van Girard. Daarmee wordt er op een andere manier tegen het drama uit 1654 aangekeken dan we gewend waren. Dat vond ik verfrissend en verhelderend. De Lucifer kreeg weer een nieuwe glans.

Nu ken ik de theorie van Girard sinds de jaren tachtig, want toen was hij een tijdje razend populair. Nee, ik geloof niet dat Girard met zijn model de grondslagen van de literatuur heeft blootgelegd, al vindt hij zelf misschien van wel. Maar zijn model laat mooie dingen gebeuren, in elk geval voor een tijdje.

Het model van Girard maakt mij het een en ander duidelijk. Allereerst dat goede verhalen zich er blijkbaar voor lenen om er allerlei theorieën, denkmodellen en analyses op los te laten en dat daardoor een verhaal extra voor me tot leven komt.

Maar ik realiseerde me ook dat voor mij Girard al weer wat naar de achtergrond was geschoven. Daardoor werd me zijns ondanks uit Girards model duidelijk dat modellen, het zijne nu even voorop, blijkbaar niet alleenzaligmakend zijn voor begrip en waardering van een kunstwerk. Een beetje een kunstwerk, zo zou je kunnen zeggen, kan wel tegen een theoretisch stootje. Daarom blijven Bijbelverhalen mij boeien, juist omdat ze verhalen zijn en er iets in gezegd wordt dat uitnodigt tot een reactie zonder dat echt alles wat er in het verhaal zit buiten het verhaal om zou kunnen bestaan, in andere woorden en andere beelden. Over het offer van Izaäk bijvoorbeeld is veel gezegd, over de wonderbare spijsvermenigvuldiging ook. Er zijn interpretaties van die verhalen geweest die ik als een verademing heb ervaren en waardoor ik een tijdlang het licht zag, maar vroeg of laat verliest de interpretatie haar glans. Goede verhalen kunnen hele theorieën in het leven roepen. Die kunnen vervolgens weer verdwijnen. Maar het verhaal blijft.

Op de achterkant van zijn dichtbundel Stilleven schrijft Bernlef: ‘Het beschrijven van een stilleven is net zo iets als het uit-

[p. 71]

leggen van gedichten. Je zou het kunnen vergelijken met een poging iemand te vertellen hoe een knoop in elkaar zit. Als je dat zou proberen moet je de knoop voor hem uit elkaar halen. Zo zat het dus, zeg je ten slotte en in het midden ligt een glad stuk touw, geen knoop.’ Dat is niet waar. Alsof er niets over kunstwerken te zeggen valt omdat je het daarmee zou beschadigen. Onzin. Gelukkig eindigt Bernlef zijn tekst als volgt: ‘Zo, nu zit er tenminste weer het een en ander in de knoop. En dat hoort ook zo: het is een van de voornaamste functies van de poëzie.’ Je zou het ook zo kunnen zeggen: een uitleg mag een kunstwerk een tijdje vergezellen, of: dat kunstwerk komt steeds tot andere betekenissen.

Ten slotte leert het model van Girard me dit: elke benaderingswijze is een manier om met een kunstwerk in gesprek te zijn. Dat kan geformaliseerd zoals bij Girard of zoals de close readers dat deden. Maar in alle gevallen is de kern toch niet het model maar de uitnodiging tot gesprek. Het mooie van een model of format is dat je een prachtig instrument hebt om op een onvermoede wijze aan te kijken tegen iets wat je misschien al heel vertrouwd was. Het nadeel ervan is dat ik als hanteerder van het model uitvoerder word en geen echte gesprekspartner meer ben als ik het trucje eenmaal doorheb.

In gesprek zijn. Het klinkt wel vager, maar het is uitnodigender dan welk model ook.

Ach, misschien is ook dit wel een model, en niet eens geraffineerd en al helemaal niet oorspronkelijk. Dat is dan maar zo.

Mijn buurjongetjes zag ik een jaar terug de raarste capriolen uithalen. Dan waren ze aan het wiiën. Ik geloof dat die rage weer voorbij is. Maar een lezer die een dialoog voert met zijn boek, zit als een wiiër voortdurend op het puntje van zijn stoel om wat hij leest aan te vullen, aan te vallen, af te wijzen, te beamen, of om het boek neer te leggen en naar buiten te staren om te mijmeren, na te kauwen.

Neem je als criterium voor goede literatuur dat die een gesprek ontlokt tussen lezer en boek, dan tonen boeken pas hun waarde. Het gesprek met Lucifer blijft, het gesprek met Max Havelaar blijft, met Hamlet, met De waterman. Maar andere boeken vallen af. Er zijn auteurs die hun lezers monddood maken door alles in te vullen, zo te willen vlammen dat de lezer alleen maar overdonderd wordt. Dat kan met virtuositeit gepaard gaan, denk maar aan Het diner van Herman Koch of de boeken van Tommy Wieringa. Een andere valkuil is die van de ideologische auteur. Een boek dat ongevraagde antwoorden geeft, maakt een gesprek onmogelijk. Veel godsdienstige boeken hebben daar last van, maar even goed boeken waarin religie gehekeld wordt. Dat zijn eendimensionale boeken.

Een goed verhaal heeft oren: de schrijver heeft geluisterd naar het verhaal en liet zich meer door het verhaal meenemen dan door de eigen opvattingen. Een goed verhaal heeft ook oren wanneer de lezer gaat zitten praten met de letters op het papier.

Len Borgdorff