Liter. Jaargang 14

Tussen twee overzijden [reactie]

Onder de titel ‘Nijhoff tussen ingeving en zingeving’ heeft Lennard van Rij in Liter 61 (blz. 71-74) mijn proefschrift besproken: De stem uit de oneindigheid. Over de talige vormgeving van preken in het licht van poëzie en poëtica van Martinus Nijhoff (Zoetermeer, 2007; in het vervolg verwijs ik hiernaar met pagina-nummers tussen haakjes).

Ik dank Van Rij voor zijn energieke bespreking en waardeer het bijzonder dat hij (als eerste) vanuit de neerlandistiek op mijn proefschrift is ingegaan. Voor zijn categorie lezers heb ik niet primair geschreven - als praktisch-theologische studie is het vooral een werk voor collega-predikanten -, maar zijn commentaar geeft me veel te denken. Grappig om te lezen hoe een letterkundige als amateurtheoloog reageert op een studie van een theoloog als amateurletterkundige. Soms komt het mij voor als een ‘comedy of errors’: begrippen en denkwijzen lijken op elkaar, maar zijn niet hetzelfde. We stuiten hier op het onderliggende probleem van mijn proefschrift en van de praktische theologie als zodanig: de methode van geesteswetenschappelijke interdisciplinariteit.

Als predikant leren van een dichter hoe zeggingskracht in de taal gevonden kan worden, en dat ook nog geesteswetenschappelijk verantwoorden, is een ingewikkelde onderneming. Boven het plan staat het votum van Nijhoff zelf: ‘Men dicht nu eenmaal geen preek en men preekt geen gedicht’ (blz. 110). Poëzie en prediking zijn evident verschillende vormen van vertoog, evenals theologie en literatuurwetenschap (of nader toegespitst: homiletiek en de bestudering van het werk van een bepaalde dichter) strikt te onderscheiden geesteswetenschappelijke disciplines zijn. Toch meen ik dat uit de interactie van gedachtegangen uit verschillende domeinen van geesteswetenschap iets nieuws te leren valt voor minstens één van die domeinen. Praktische (toegepaste) theologie kan niet zonder. Zij moet altijd ‘leentjebuur’ spelen bij een andere discipline om haar problemen vlot te trekken. De manier waarop ik dat in mijn proefschrift gedaan heb, noem ik de methode van het parallellisme, te illustreren aan een leeswijze van ‘De moeder de vrouw’.

Volgens de analyse van Yra van Dijk is niet de brug het belangrijkste beeld in het gedicht (niemand gaat de brug over), maar de stroom van de rivier tussen de overzijden, grafisch gemarkeerd door de witregel op de volta van het sonnet. Precies op het moment dat het schip onder de brug door vaart, klinkt de ‘stem uit de oneindigheid’, namelijk als het psalmgezang van een schippersvrouw (blz. 5). Niet het psalmcitaat is nodig om tot een grensoverschrijdende ervaring te komen (zoals Van Rij beweert), maar de structuur van het sonnet, de plaatsing van de witregels bewerkt het transformerende moment (blz. 33 en blz. 168). Om de homiletiek te vernieuwen onderzoek ik als praktisch theoloog hoe per analogie een parallel proces in de preek te realiseren valt.

[p. 63]

Daarom lees ik Nijhoff tussen de ‘overzijden’ van letterkunde en homiletiek (blz. 40-42). Nergens vallen de perspectieven samen. Er is geen brug, wel een creatieve stroom tússen de overzijden.

In het letterkundige deel (blz. 129-224) beschrijf ik aspecten van de poëtica van de dichter op basis van literatuurwetenschappelijke inzichten en binnen een academisch theologisch perspectief: ik analyseer bijvoorbeeld hoe Nijhoff christelijke taal gebruikt met poëticale strekking en welke ‘metafysica van de werkelijkheid’ hij zo tot uitdrukking brengt. Het homiletische deel (blz. 233-298) geeft een creatieve doorwerking (géén interpretatie) van Nijhoffs gedachtegoed met het oog op de homiletiek, vanuit een normatief (kerkelijk) theologisch perspectief. Hier trek ik lessen uit de bij de dichter gevonden inzichten voor de praktijk van de prediking.

Ik begrijp dat de relevantie van het laatste Van Rij tegenvalt. Hij kan er niet meer dan een ‘inventarisatie van overeenkomsten’ in zien en toont zich teleurgesteld over de tekortschietende uitwerking. Dat zou terecht zijn als het mij louter om Nijhoff-interpretatie te doen zou zijn geweest, wat niet het geval is. De praktisch theoloog heeft de kunst afgekeken bij de dichter en doet er vervolgens het zijne mee voor de preek, en beweert nergens dat preek en gedicht hetzelfde zouden zijn, noch qua inval, noch qua openbarend gehalte.

Dat er niettemin volgens Van Rij ook iets te leren valt voor het literatuurwetenschappelijke domein doet mij deugd. Hij ziet de verdienste van mijn proefschrift in het uitgangspunt dat ik de religieuze aspecten van Nijhoffs werk in hun eigenheid benader. Tegelijk aarzel ik bij de ‘andere Nijhoff’ die naar zijn zeggen zo in beeld komt: ‘een Nijhoff die niet alleen op zoek is naar dichtregels, maar ook en vooral naar zingeving.’ Dat lijkt mij eerlijk gezegd geen nieuws. Thomas Vaessens, aan wie ik veel heb ontleend, heeft in Circus Dubio & Schroom (Amsterdam, 1998) al laten zien hoe Nijhoff als modernist voortdurend bezig is met zingeving (blz. 120-123). Juist zijn dichten was zijn zoeken naar zin!

Tegelijk moet in het oog gehouden worden dat de poëzie en de poëtica van Nijhoff onderscheiden bronnen zijn. Het is maar de vraag of (zoals Van Rij doet) het literaire fenomeen van dubbelzinnigheid en maskerade bij Nijhoff te koppelen is aan ambiguïteit in zijn ‘godsbegrip’. Ik analyseer hoe Nijhoff in zijn kritisch werk in theologische termen zijn poëtica presenteert. Zijn jargon daarbij is evident christelijk: de metaforiek betreft de incarnatie, de ‘vleeswording van het woord’. Niet de jood Van Vriesland, de brahmaan Dèr Mouw of de spinozist Verwey hebben hem op dat idee gebracht, maar gewoon zijn eigen moeder, die hem vanaf zijn 8e tot zijn 18e levensjaar met Bijbeltaal doordrenkt heeft (blz. 106-110). In Nijhoffs poëzie zien we een andere omgang met religieuze taal. In De wandelaar staat ‘god’ veelvuldig voor een existentiële uitvergroting, terwijl het begrip in Nieuwe gedichten nauwelijks voorkomt: Nijhoff heeft dan nauwelijks meer expliciet religieuze taal nodig om het existentiële moment aan te raken.

Terecht merkt Van Rij op dat mijn plaatsing van Nijhoff in de literair-historische context niet uitputtend is. Voor mijn onderzoeksopzet was het voldoende in kaart te brengen wat Nijhoff zelf te berde bracht, niet waar hij het vandaan had. Nijhoff is nauwelijks bij een stroming onder te brengen (blz. 114). Ik sluit aan bij de eigenheid van zijn modernisme: enerzijds is er sprake van kentheoretische en ethische twijfel,

[p. 64]

anderzijds behoudt Nijhoff vertrouwen in de zeggingskracht van de taal.

Van Rij lokaliseert het pijnpunt van mijn proefschrift in de veronderstelling dat ik, als ik het goed begrepen heb, (dichterlijke) ingeving en (christelijke) zingeving vereenzelvig. Misschien heb ik niet helder genoeg geschreven, maar ik dacht dit juist niet gedaan te hebben. Van Nijhoff heb ik geleerd dat niet de inval beslissend is, maar het schrijfproces. Ergens komt een begin van taal vandaan (een emotie, een anekdote, een Bijbeltekst desnoods), dat onder de pen van de dichter een eigen leven gaat leiden, tot het gedicht dat ‘in de taal zelf verscholen ligt’ (blz. 221) op papier staat, terwijl de aanvankelijke inval eruit verdwenen is. Van dat creatieve proces kan de predikant leren. Van Rij belandt in een romantisch misverstand als hij schrijft dat mijn aanname zou zijn dat dichter en dominee dezelfde ervaring hebben. Het gaat echter niet om een congeniale ervaring van ingevingen (dat was juist de mentaliteit van de Tachtigers waartegen Nijhoff zich verzette), maar om de wijze van omgaan met taal: om het schrijfproces, gevoed door vertrouwen op de eigen zeggingskracht van het woord.

Ik denk niet dat lyrische taal als zodanig ‘goddelijk’ is. Ik meen slechts dat de taal van de preek poëzie nodig heeft, niet om aan literatuur te doen, maar om een christelijke boodschap op aansprekende wijze te articuleren. Een recent voorbeeld: tijdens ‘The Passion’ op de avond van Witte Donderdag 2011 in Gouda werd het lijdensevangelie verteld, afgewisseld met volstrekt seculiere liedjes uit hedendaags Nederlands repertoire. Een zin als ‘Geef mij nu je angst, ik geef je er hoop voor terug’ van André Hazes, gezongen door Syb van der Ploeg in de rol van Jezus, verwoordt de strekking van christelijke verkondiging. Zo wérkt taal: de context bepaalt de betekenisruimte. Dit bedoel ik met de techniek van het parallellisme: het evangelieverhaal wordt tegen een hedendaags levenslied aangelegd. De schikking schept een nieuw zinsverband en evoceert een nieuw verstaan. Of het zo werkt? Nijhoff zou zeggen: ‘aan de vruchten kent men de boom’ (vw ii, blz. 236).

Kees Bregman