Liter. Jaargang 14

[p. 31]

Jan Sonneveld
De spiegel

Op een ochtend zijn ze verdwenen. Niet dat ik het wist, want het leven hervatte zich pas weer toen ik mijn ogen opende. Slaap is een onderbreking van het leven, waarin alles door elkaar golft: levensvragen, vrolijke herinneringen, details die ooit opvielen, God weet waarom. En dan word je wakker.

Die ochtend drong door het gordijn een bleke grijsheid mijn slaapkamer binnen. Ik reageerde ongetwijfeld zoals dat gaat. Vermoedelijk heb ik me omgedraaid. Ondertussen verzamelde ik informatie: geen wekker gehoord, vroeger wakker dan gepland, welke dag was het, maandag, nee, zaterdag. Geen verplichtingen, geen wekker, hoe laat zou het zijn, het maakt niet uit, zaterdag, het regent vast, ze komen vandaag thuis, ze zullen moe zijn, ik blijf nog een uurtje liggen, dit gaat een heerlijke dag worden. Vervolgens verdween ik weer in een andere dimensie. Alsof ik even onder water zakte. Onder en boven water zijn twee onverenigbare dimensies, moet God in Genesis gedacht hebben toen hij ze resoluut van elkaar scheidde. Er moet orde zijn.

Ergens in dat zwevende uur zal ik kort gedroomd hebben. Verward opende ik daarna opnieuw mijn ogen. Ik draaide op mijn linkerzij en zag in rode cijfers de tijd. Acht uur zesenvijftig, nog een eeuwigheid aan vrije zaterdag voor de boeg.

Op dat moment waren mijn vader en moeder al zeker vijf uur dood. Ik waande hen nog onderweg naar Schiphol, uitgelaten nagenietend van een verre zonvakantie.

Ik had ze uitgezwaaid, wuivend tussen honderden anderen. Er was die spanning die je op een vliegveld altijd treft. Wellicht was ze voor hen existentiëler. Het ontging me toen, maar nu ze niet meer teruggekomen zijn, denk ik er vaker aan terug. We namen monter afscheid en ze verdwenen achter de douaniers, die als de Aartsengel streng de toegang bewaken tot het Verloren Paradijs. Zodra ze de hoek om waren, voelde ik mij alleen. Er brak een lange wachttijd aan, een droom die zou oplossen als ze zouden verschijnen langs de geblindeerde schuifdeuren. Dan zou hoop waarheid worden. De buren zouden ze die ochtend afhalen van Schiphol. Ik zou ze 's avonds bellen.

Terwijl ik me nog even in foetushouding toevertrouwde aan de muffe sfeer van een beslapen kamer moeten mensen op Schiphol zich een slag in de rondte hebben gewerkt om het signaal van de Boeing weer op het radarscherm te krijgen.

[p. 32]

Deskundigen zouden die avond in actualiteitenprogramma's proberen te verklaren hoe zo'n grote blikken vogel als een zandzak uit de lucht kon vallen. Ja, er was sprake van hevig onweer boven de oceaan, die nacht. Nee, wat er gebeurd was kon alleen de zwarte doos ons vertellen. Inderdaad, die zwarte doos die nu op de bodem van de oceaan ligt. Professioneel vroeg de interviewster vervolgens naar wat de inzittenden moeten hebben meegemaakt. Je hebt nogal de tijd om na te denken als je vliegtuig een duikvlucht van tien kilometer maakt. Of is het toestel midden in de lucht ontploft? Tja, daar kunnen we alleen maar naar gissen, zuchtte de deskundige, u kunt natuurlijk wel raden dat het vreselijk moet zijn geweest.

Terwijl ik klokslag negen uur mijn voet buiten het bed zwaaide, was al dat duiden nog niet aan de orde. De eerste geruchten van een mogelijk vermist vliegtuig golfden net de wereld in. Ik rekte me uit, liep naar het toilet, plaste, liep naar de keuken en begon koffie te zetten. Buiten alleen een volgepakte herfstlucht.

Een dreigend antraciet dat niets te verbeelden overliet. Ondertussen vielen de eerste spetters van late ochtendregen, die op het raam uiteen spatten en tergend langzaam hun weg omlaag zochten. Als een aangeschoten hert wiegde een leeggeschudde boom in de wind.

Met een kop koffie in de hand zakte ik neer op de bank en keek naar buiten. Ik stelde me mijn ouders voor in hun vliegtuig, hoog boven deze herfstwolken. Ze waren langzaam op weg naar mijn dimensie, onder de lage, stormachtige hemel.

Het gevoel van het bericht kan ik me nog exact herinneren. Elk nieuws heeft zijn eigen gevoel. Een bomaanslag is een vermoeide dreun tegen je schouders. Een overval in de supermarkt om de hoek is een tinteling in je onderbuik. De dood van een bekende is een loden gevoel in schouders en armen. Veel verder weg is oorlog. Het gevoel daarbij is dat van pure verveling, dat van een mug die 's nachts rond je hoofd zoemt op zoek naar vers bloed. Als je hem doodslaat, is er vanzelf een andere.

De dood van mijn vader en moeder kwam goddank niet via de tv tot me. Net toen ik het toestel wilde aanzetten, ging de telefoon. De precieze boodschap is me ontgaan, maar vanaf dat moment zweefde ik ergens tussen mijn lichaam en mijn bewustzijn. Het is met niets te vergelijken. Mijn woonkamer, mijn huis en de hele wereld tolden als een bolbliksem om mijn hoofd. De verwarming loeide, maar was ijskoud.

Het leven vertakte zich op dat moment tot twee snelheden. Die van de klok, seconde na seconde doortikkend in de werkelijkheid en die van het hoofd, waarin de tijd even stilstond en toen op halve snelheid zichzelf probeerde te hervinden. ‘Op het gebied van de tijd staan ons nog de grootste ontdekkingen te wachten’, voorspelde Tarkovski, maar hij doelde daarbij niet op het instorten van mensenlevens. Toen: een immens vuurwerk, ik zag kleuren, fonteinen en flitsen in primair,

[p. 33]

secundair en tertiair. En vervolgens een soort ontplofte encyclopedie, alsof alles wat ik keurig in mijn geheugen had weggestopt ineens als bij een geplunderd huis voor me lag op straat. Half vergaan en half verkoold. Er kwamen zinnen voorbij, songteksten, citaten, filmscènes. Ik herinnerde me ‘Until death do us part’ en ‘Dood, waar is uw prikkel’. Ik hoorde bb King zingen ‘The thrill is gone for good’, met lange uithaal. Vervolgens zag ik de scène uit Tarkovski's De Spiegel, waarin achter de boerderij de schuur in vlammen opgaat en de moeder zwijgend toekijkt, haar twee kinderen bij zich. De camera zoomt in op haar bleke, gave gezicht.

Toen was er de stem van de buurvrouw, ze zei niet te weten wat te doen, duwde een droge snik weg door snel een nieuwe zin te beginnen. Ze zouden wachten op meer nieuws en of ik alsjeblieft wilde komen. Daarna: de gestage regen op het raam en de biggelende druppels op het glas.

Ik ben gegaan, al herinner ik me weinig. Het bewustzijn van de mens schakelt van rauw verdriet maar wat graag over naar zakelijke bedrijvigheid. Ik pakte thuis een tas en heb twee weken in het ouderlijk huis geleefd. Ik heb de buren getroost, een begrafenis geregeld.

Ze hebben ze niet gevonden. Ik stel me voor dat mijn vader en mijn moeder de vrije val van tien kilometer hebben gebruikt om elkaars handen vast te houden, te bidden, te schreeuwen, misschien zelfs te huilen en hun laatste uitroepen van liefde te laten horen. Laat ze alsjeblieft aan mij gedacht hebben.

Het is onleefbaar, maar ik moet leven. Ik moet het begrijpen. Ik heb de beelden nodig om te kunnen vaststellen dat ze er niet meer zijn.

Er was een herdenkingsdienst in de kerk. Honderden rouwende mensen, ooms en tantes, neven, nichten, de buren en ik, het enig kind. Geen kisten voor in de kerk. Het was een bizarre schertsvertoning. Iedereen keek naar de grond en ik keek naar iedereen. Geen optocht naar de begraafplaats. Geen stilte terwijl de kisten zakten en geen gekwetter van vogels, geruis van dennenbomen en zachte knisperende dennennaalden. Na de vele handen en meelevende woorden stapte ik in de auto, terug naar het ouderlijk huis.

De leegte van het onafgemaakte afscheidsritueel verstikte alle gevoelens van verdriet. Zonder beelden geen houvast, geen rouw, geen afscheid. Het indenken van de laatste duikvlucht was niet genoeg.

Na de herdenking begon het pas. Er waren huis, inboedel en verzekeringen. Ik was de agent die met een hogedrukspuit de bloedspetters na een moordaanslag moest wegspuiten van de straat. En ondertussen kwamen er talloze brieven en kaarten om te beantwoorden. Woorden die ik moest vinden om terug te schrijven, terwijl er maar weinig te zeggen viel. Ik kon moeilijk al die brievenschrijvers uitleggen dat de dood van mijn ouders tot me kwam als een scène uit een Russische

[p. 34]

film. Ondertussen verkocht ik de inboedel, beëindigde bankrekeningen en verzekeringen en zorgde samen met de notaris voor de uitvoering van het testament. Het huis zette ik te koop en ik vertrouwde de verkoop ervan toe aan de buren en de makelaar. Ik zou op de hoogte gehouden worden van de voortgang en de laatste handtekening zetten. Eigenlijk voltrok ik langzaam het doodvonnis. Nu ze geen huis meer hadden, was er geen plaats meer voor ze op aarde. De vloeibare zee is geen vaste plaats, het is een reizend circus.

Al die dagen waren de nacht. Drie weken waarin ik mijn ogen sloot, en hoopte dat de wereld zich inderdaad zou stilhouden en pas weer zou bewegen na mijn ontwaken. Maar zelfs bij bewustzijn trokken nu levensvragen, vrolijke herinneringen, triviale anekdotes en heftige gevoelens aan me voorbij.

Ik strompelde hortend naar het moment dat ik weer naar huis mocht. Weg uit wat ooit het leven van twee lieve mensen was. Hoe kun je rouwen in een plek van levende mensen? Soms hoorde ik 's nachts mijn vader de trap aflopen, op weg naar het toilet. Ik zweer dat ik zelfs de wc eens heb horen doortrekken. Zoals na een enge droom hoopte ik op dat eerste straaltje daglicht: pure genade.

Twee verhuisdozen, dat is het residu van hun leven. Ik zette ze op de achterbank en nam ze mee naar huis. In hun auto. Een auto en twee dozen. Daarin fotoalbums, een paar boeken en cd's en wat etenswaren uit de voorraadkast.

De dozen zette ik bij in een kast in de rommelkamer van mijn huis. Daar staan ze zij aan zij met mijn eigen jeugdherinneringen. Een permanente tentoonstelling, die nooit de breedte, diepte, hoogte en verte van het bestaan kan schetsen. Een nietszeggend overblijfsel. En toch is elk stuk een brandende schuur op het Russische platteland.

En ik? Ik ben de man van wie de banden met het voorgeslacht zijn doorgesneden. Mijn voorgeschiedenis ligt op de oceaanbodem, met die van driehonderd anderen. Er is een bijeenkomst geweest op Schiphol. Wrang genoeg in een hangar waar de Boeing had kunnen staan. Hij stond er niet. Het dikte ons verdriet nog eens aan voor de televisiecamera's. Het hielp om kijkers te laten meerouwen. Het gemis van doodskisten werd overtroffen door het gemis van de grote zilveren doodskist.

Mijn huis is een weeshuis. Soms huil ik aan de keukentafel. Soms lig ik een halve nacht wakker terwijl het vliegtuig dwars door mijn slaapkamer duikelt. Daarna droom ik dat ik zelf in het vliegtuig zit. Gek genoeg heb ik tijdens die vrije val een pyjama aan en zien mijn ouders me vallen. In de droom ben ik het die niet terugkomt. Vaak word ik wakker voor het toestel uiteenspat op het wateroppervlak.

Kijk ik uit het raam, dan zie ik de auto staan. Altijd die van hen. Altijd mijn ouders voor de deur, alsof ze toevallig langskomen voor een kopje koffie. Maar de

[p. 35]

volgende dag staat hij er weer. Alsof ze zijn blijven logeren. Alsof ze bij me wonen.

In die eerste weken heb ik nog wel eens een doos geopend. Een cd gedraaid. Bach, daar hielden ze van. Iedere keer als ik Bach speel, houd ik een wake. Dan huil ik of voel ik me gewoon vreselijk hol en leeg, omdat ik geen afscheid kan nemen. Ik moet beelden hebben, tastbaarheid, een lichaam, een gevoel.

Ik herinner me van die eerste dagen ook nog de beelden op tv. Af en toe een gevonden brokstuk. Allemaal betekenisloos. Niets om je aan vast te klampen.

Soms droom ik 's nachts dat mijn ouders ineens de aankomsthal in komen. Zwaaiend, twee grote koffers op een karretje. Gebruinde gezichten, uitgelaten, een beetje moe na de vliegreis. Dan drinken we koffie en breng ik ze thuis.

Mijn ouders staan in de aankomsthal. Ik zie ze in tegenlicht. Mijn ogen knipperen. Ze omhelzen me en slaan me op de schouders. Fijn je weer te zien, jongen. Hoe was je reis?