Liter. Jaargang 14

The making of De gedroomde zoon

Sinds 2008 heb ik twaalf keer een culturele Hogelandreis geleid, in het voetspoor van De Mérode naar Uithuizermeeden en Spijk, met als toetje de schilder Helmantel in Westeremden. Steeds was een bus van vijftig personen snel voltekend. Iedere keer vroegen de mensen tevergeefs: kan ik gedichten van De Mérode kopen? Er was al jaren geen bloemlezing te krijgen.

In 2009 las ik de nieuwe essaybundel van Willem Jan Otten, Onze lieve Vrouwe van de Schemering (shortlist ako literatuurprijs 2010) met daarin een mooi stuk over Ottens poëtische ontdekking, het ‘imposante en zinderende oeuvre’ van Willem de Mérode zoals hij het noemde. En zijn wens: ‘je zou willen dat er een kleine bloemlezing bestond.’ Mijn verzoek was snel de deur uit en zijn antwoord snel terug. Wij gingen samen die bloemlezing van honderd gedichten maken. Ik zou mijn keuze van honderd inbrengen, hij zijn honderd, en dan zouden we overleggen. Ik herlas de laatste zin van zijn essay: ‘De Mérode wacht op lezers die zich genietend van zijn formidabele regels durven laten raken door zijn dramatische verlangen naar een zuiverende liefde.’ Hij had na zijn bekering gezocht naar een dichter die concrete en onsleetse woorden in huis had voor christelijk geloven. Hij kende natuurlijk Ida Gerhardt, maar De Mérode was voor hem een aha-erlebnis.

Ik legde Otten mijn criteria voor: literaire kwaliteit, poëziebestendigheid in de 21e eeuw, thematisch evenwicht met zijn oeuvre, aandacht voor de ontstane canon uit zijn werk. Hij vond dit een goede werkbasis. We zouden wel zien.

In maart 2009 stuurde hij mij zijn keuze (125), natuurlijk zonder dat hij de mijne gezien had. Tot mijn schrik ontdekte ik dat onze overlap uit slechts 22 gedichten bestond. Maar Willem Jan vond dat dit nogal meeviel. Tot deze ‘gezamenlijke’ gedichten behoorden bijvoorbeeld ‘Dialogue mystique’, ‘Geboorte’ uit de Maria-cyclus, het jongensgedicht ‘De eerste jacht’, het bekende ‘Voorbereiding’ en ‘Ik ben geen vader en ik heb geen zoon’. Ook bij de Chinese gedichten van De Mérode liep onze keuze tamelijk gelijk op. Zelfs ‘De geranium’ hadden we allebei gekozen.

Drie middagen zaten we op mijn kamer te schiften, twee verschillende mannen. Dat ik levenslang gereformeerd en hij pas sinds een jaar of twaalf gelovig was, en katholiek, deerde ons niet, integendeel. Een echt verschil was dat ik al 55 jaar met de poëzie van

[p. 75]

De Mérode omging en hij nog maar sinds 2001. Hij wist niet welke de klassiek geworden gedichten waren. Maar dat kon geen nadeel zijn. Het belangrijkste verschil tussen ons was mijn voorkeur voor het stemmingsgedicht en zijn voorkeur voor de concrete, nogal ‘kale’ poëzie met onverwachte beelden.

Tijdens onze gesprekken werd ik mij ervan bewust dat ik een wat verkokerde blik op De Mérodes poëzie had gekregen. Willem Jan opende mijn ogen voor regels die ik ging opwaarderen, zoals die vreemde, prachtige metafoor in ‘De zieke jongen’: ‘Zijn ogen waren als 't verschoten blauw / van zijde, die lang in een lade lag.’

Ik keek nieuw naar ‘Het gastgeschenk’, waarin iemand bij het wegvaren van een vogeleilandje in zijn bootje een souvenir ontdekt. Daarmee wordt dit gedicht mooi afgebroken midden in het mysterie. ‘En als hij afstiet, zie, een kleine / krag groen verschoof in de rivier / en in zijn boot vond hij een fijne / behaarde tak als een zacht dier.’

Op mijn beurt wist ik hem gemakkelijk te winnen voor ‘Waanzin’, met dat verschrikkelijke slot: ‘Blindelings tast ik langs de wereldwand / en stoot mijzelf gelijk een vaas aan scherven.’

Voor ‘Revius’ als onderwerp had hij, van huis uit en van zijn kerk uit, niet zoveel feeling, maar ik haalde hem snel over. Het is immers universeel: ‘En de eeuwigheid doorspoelde zijn gezicht.’ Ik stelde ‘De witte pauw’ voor, hij niet. Maar ik wist dat hij het kende, want ik had het ontmoet in zijn roman Specht en zoon (p. 25-27). We namen die pauw, maar toen lieten we ‘De witte kater’ erbuiten, wat eigenlijk jammer was.

Ik kon hem niet over de streep krijgen voor ‘Het is een blijde dag’, dat ik een heel mooi sneeuwgedicht vind, nogal Boutensachtig, maar toch: ‘En zalig in de blankheid van dit uur. / Kortstondig als de sneeuw, maar wit en hel en puur!’

Hij vond het te uitgesponnen, te week van stemming. Van ‘Venezia’ moest hij ook weinig hebben. ‘Typisch een gedicht van iemand die nog nooit Venetië gezien heeft,’ zei hij. Dit laatste was waar, maar daarom vond ik het des te meer een fraai vloeiend liefdessonnet. (Ik neem het dus glimlachend helemaal op in het nieuwe hoofdstuk over Venetië in mijn nieuwe De Mérode-biografie, zojuist verschenen.) Maar met de kwatrijnen hield ik vol. Willem Jan Otten houdt niet van kwatrijnen. Hij wilde de hele bundel De Rozenhof liever overslaan. Maar ik redde een aantal prachtexemplaren. Hier was dus sprake van een legaal verschil van smaak, waarin we elkaar probeerden te naderen. Dat lukte, koppig waren we geen van beiden.

Andersom had Otten een voorkeur voor de verloren-zoon-gedichten, vooral als dramatische poëzie, met hun vinnig golvende gesprekken. Vanwege de archaïsche toon waardeerde ik ze lager. Maar we bereikten een mooi evenwicht in de keuze van vier van deze gedichten. Voor ‘De spiegel’ moest hij echt aan mij trekken. Ik vond het te stroef, te weinig poëtisch. Hij houdt van de spiegel als metafoor en viel voor dit scherp ontmaskerende gedicht. Wat goed om als twee verschillende poëzieminnaars een bloemlezing te maken.

We gingen onze eerste sessie dus in met 22 gezamenlijke gedichten, we kwamen eruit met 80. In het tweede gesprek kwamen we tot 96. Nu restten nog enkele problemen: de laatste gedichten, volgorde, spelling, titel, inleiding. Daaraan besteedden we onze

[p. 76]

Hans Werkman (links) en Willem Jan Otten voor het geboortehuis van De Mérode in Spijk.

derde middag. We wogen onze keuze nog eens aandachtig en lieten alsnog een gedicht afvallen: ‘Martelaren i’ vonden we toch te vlak. Maar Willem Jan overtuigde mij nu geheel van ‘Genezing’, vooral vanwege wat hij noemde ‘die rare metafoor’: de dood verschijnt als een hond naast het bed en wil dat de zieke de hand op zijn kop legt. Ik zag de kwaliteit nu eigenlijk voor het eerst.

Vijf gedichten hadden we nog te kiezen uit ons laatste twijfellijstje van 24. Ze waren stuk voor stuk of door hem of door mij aangedragen. Dat werd aandachtig, intellectueel en spiritueel touwtrekken. Ik won met ‘Sledevaart’, ook door hem mooi gevonden, maar te lang, te herhaalderig. Het moest erin vanwege de intense stemming, het klassieke karakter en de biografische achtergrond, vond ik. Hij won met ‘Voorjaarsverwachting’. Ik vond het archaïsme ‘henenstrijkt’ niet mooi, en volgens mij was ‘kentelen/wentelen’ rijmdwang. Otten ontkende dit niet, maar hij telde mijn bezwaren niet omdat hij het zo'n visionaire samenballing van grijs en licht vond. Samen waren we ervan overtuigd dat we ‘De roker’ niet mochten weglaten, met dat fijn geciseleerde Jugendstilmotief van sigarettenrook (van ‘Roken is dodelijk’ wist men toen nog niet): ‘De dunne rook, half grijs, half violet, / is, rijk gekruld, als op Chinese prenten / 't bevende bleke van lang gestengeld riet.’

Welke gedichten vielen in de eindfase af? Voor de liefhebbende bezitter van De Mérodes Verzamelde Gedichten noem ik er een dozijn; ze zijn op te zoeken op de volgende bladzijden: 54, 269, 384, 976, 1268, 1411 (ingebracht door mij), 211, 348, 367, 494, 917, 994 (ingebracht door Otten). Ik wil maar zeggen: onze bloemlezing wijst ook terug naar de Verzamelde Gedichten.

Op Ottens voorstel werd de titel: De gedroomde zoon. Daar zijn we allebei heel tevreden over. Het is niet alleen een kernthema bij De Mérode, ook ieder gedicht is een kind, en deze bloemlezing is de gedroomde zoon die Otten en Werkman samen voor De Mérode geprocreëerd hebben.

We kozen voor de moderne spelling en eveneens voor het opheffen van vreemd

[p. 77]

geworden samentrekkingen als ‘kind'ren’ en ‘reegnen’. Ik vond dat Willem Jan de inleiding moest schrijven. Zelf zou ik te gemakkelijk terugvallen op eerdere formuleringen. Het werd - dat mag ik wel zeggen - een mooie introductie.

Welke volgorde moesten de gedichten krijgen? Thematisch? Nee, want de aardse en de hemelse liefde als grote De Mérodethema's lopen bij hem door elkaar heen. De chronologie van ontstaan leverde de minst aanvechtbare volgorde op. We waren het eens met Willem Barnard zaliger, dat in de volgorde van de gedichten zich ook een levensloop weerspiegelt.

Vervolgens deed Willem Jan een gewaagde greep: hij stelde voor te beginnen bij het einde en dan terug te lezen naar het begin. Ik was er meteen voor gewonnen. Niet dat het niet gewoon van voren naar achteren kan. Maar ook teruglezen is een legale vorm Zo kijk je vaak terug op een leven: vanuit de dood, daarna de verse herinneringen, dan verder terug. Bovendien konden we ons boek dan openen met een terugkijkend gedicht, het chronologisch laatste gedicht van onze keuze, ‘Literatuurgeschiedenis’ uit 1938. Daarin keek De Mérode zelf terug op een geleefd leven. Als vroegste gedicht hadden we ‘Avondschool’ uit 1911 gekozen. Dat leverde ons ongewild een grapje op, want de laatste regel valt samen met het dichtdoen van De gedroomde zoon: ‘Dan slaat de klok, en met een luid plezier / klappen de boeken dicht en sluit de doos.’

Willem de Mérode, De gedroomde zoon. 100 gedichten, gekozen door Willem Jan Otten en Hans Werkman. Uitgeverij Aspekt, Soesterberg 2010, 128 blz., €16,90.

Een halfuursgesprek met Otten en Werkman over deze bundel op de vpro-radio is te vinden op www.willemdemerode.nl (‘laatste nieuws’) en www.hanswerkman.nl (‘allerlei’).

Op zaterdag 16 april en vrijdag 6 mei 2011 zijn weer Hogeland-dagtochten gepland. Info vragen op www.hanswerkman.nl (knop ‘contact’).

Hans Werkman