Liter. Jaargang 14

Nijhoff tussen ingeving en zingeving

‘Als taal meer is dan een middel tot argumentatie, wordt zij een opening naar een nieuwe wereld’ (blz. 233). Met deze zin schetst Kees Bregman het uitgangspunt van zijn in 2007 verschenen dissertatie De stem uit de oneindigheid: over de vormgeving van preken in het licht van poëzie en poëtica van Martinus Nijhoff. Om de poort naar die nieuwe wereld te ontsluiten, gaat Bregman op zoek naar de lyrische dimensie van de taal, die hij met behulp van Nijhoffs taalopvattingen vruchtbaar wil maken voor de preekkunst.

Taal, zo stelt Bregman in navolging van Nijhoff, is een levende materie die een brug kan slaan tussen het dagelijks leven en de goddelijke werkelijkheid. Als de dominee leert om de lyrische dimensie van de taal te herkennen en in te zetten, dan kan dit zijn preken alleen maar ten goede komen.

Met name Nijhoffs gedicht ‘De moeder de vrouw’ komt Bregman van pas bij zijn analyses. Het is immers in dit gedicht dat Nijhoff gewag maakt van een ‘stem uit de oneindigheid’, die vanuit de nieuwe wereld het alledaagse binnendringt. Bovendien sluit, in Bregmans lezing, de inhoud van het gedicht aan bij Nijhoffs opvattingen over

[p. 72]

een maatschappelijk relevante taal die als ‘brug’ kan dienen tussen de alledaagse werkelijkheid en de ervaring van het rijk van God. De anekdote als uitgangspunt, de aanwezigheid van het onzegbare in de witregels en een uiteindelijke grensoverschrijdende ervaring zijn volgens Bregman stuk voor stuk werkzame procedés in dit gedicht, en geen van deze procedés zou volgens Bregman misstaan in ‘poëtisch-ambachtelijke’ preken.

Daarnaast signaleert Bregman dat ook de dichter, net als de dominee, onderworpen is aan invallen. Zoals een dominee godservaringen heeft, ervaart ook de dichter een moment van inspiratie. Bregman onderzoekt deze poëtische ingevingen vanuit het perspectief van de praktische theologie.

In de loop van zijn onderzoek legt Bregman verrassende raakvlakken bloot tussen de poëticale opvattingen van Nijhoff enerzijds en de joods-christelijke traditie anderzijds. Het Hebreeuwse woord ‘dabar’ bijvoorbeeld, zo toont Bregman aan, heeft connotaties die vergelijkbaar zijn met Nijhoffs opvattingen over de daadkracht van woorden. Anderzijds blijkt een nijhoviaans begrip als ‘vormkracht’ naadloos aan te sluiten bij specifieke theologische tradities.

Met dit proefschrift begeeft Bregman zich op de grens van literatuurwetenschap en homiletiek. Het literatuurwetenschappelijke belang van de onderzoeksresultaten is helaas bescheiden: het werk bestaat goeddeels uit instemmende samenvattingen van analyses van Nijhoffkenners als Gillis Dorleijn en Wiljan van den Akker.

Toch levert Bregman wel degelijk een belangrijke bijdrage aan het literatuurwetenschappelijk debat. Deze zit hem niet zozeer in de uitkomsten van zijn onderzoek, als wel in het uitgangspunt ervan. Anders dan zijn voorgangers (nopun intended) schenkt Bregman aandacht aan de religieuze aspecten van Nijhoffs werk, zonder deze religieuze aspecten ondergeschikt te maken aan een esthetische of autonomistische benadering. Zo komt een Nijhoff in beeld, die in het wetenschappelijk debat tot op heden goeddeels genegeerd is: een Nijhoff die niet alleen op zoek is naar dichtregels, maar ook en vooral naar zingeving.

Helaas valt er op Bregmans aanpak ook het een en ander af te dingen. Zijn uitgangspunt is weliswaar innovatief, maar de uitwerking ervan schiet tekort. Het kost de onderzoeker de nodige moeite om Nijhoffs taalopvattingen relevant te maken voor de preekkunst en hij blijft dan ook steken bij een inventarisatie van overeenkomsten tussen Nijhoffs uitspraken enerzijds en opvattingen in de theologie anderzijds. ‘Nijhoffs opvatting [...] bevindt zich in goed gezelschap’, heet het (p. 233). Hierdoor verwordt het proefschrift stilaan tot een handboek voor dominees, waarbij Nijhoffs poëzieopvattingen zo veralgemeniseerd worden, dat het onduidelijk wordt waarom Bregman Nijhoff nog nodig heeft voor zijn betoog.

Daarnaast is het teleurstellend dat de auteur een analyse van de literair-historische context achterwege laat. Nijhoff staat immers niet alleen in veel van zijn opvattingen. Waar Bregman terecht stelt dat het begrip ‘zinsverband’ een centrale rol speelt in Nijhoffs poëtica, verzuimt hij te melden dat Nijhoff daarmee in de traditie staat van Albert Verwey en De Beweging. Dit soort omissies is spijtig, omdat Bregman hiermee het maatschappelijke debat ten tijde van Nijhoffs poëzie, alsmede de alledaagse werkelijkheid van de dichter uit het oog verliest.

Verder moet gezegd dat Bregman een

[p. 73]

eenzijdige voorstelling geeft van Nijhoffs poëzie. Zoals het Nijhoff-onderzoek van de afgelopen decennia heeft aangetoond, is Nijhoffs werk doorspekt met dubbelzinnigheid en maskerade. Daarom kunnen we er niet van uitgaan dat Nijhoffs godsbegrip ondubbelzinnig aansluit bij de joods-christelijke traditie. Want wat betekent het woord ‘God’ voor Nijhoff, in een tijd dat hij omgaat met de joodse Victor van Vriesland, de brahmaan J.A. Dèr Mouw, de spinozist Albert Verwey? Het is te betreuren dat Nijhoffs poëzie niet in zijn veelzijdigheid wordt bestudeerd, maar erger is het feit, dat Nijhoffs poëtica gereduceerd wordt tot een theologisch praatje.

En dit brengt mij bij de grootste makke van het proefschrift: er is een wezenlijk verschil tussen poëzie en preekkunst, waarmee Bregman onvoldoende rekening houdt. Terecht beweert hij, dat de Bijbel lyrische taal bevat, maar dit betekent niet dat alle lyrische taal ook automatisch Bijbels is. Het parallellismus membrorum van de Bijbelse taal is niet de sonnetvorm van Nijhoff; zelfs in ‘De moeder de vrouw’ heeft het lyrisch ik een psalmcitaat nodig om tot een ware grensoverschrijdende ervaring te komen. Het lijkt wel of Bregman geen onderscheid wil maken tussen verschillende vormen van vertoog.

Noch maakt hij onderscheid tussen dichterlijke inspiratie en goddelijke openbaring. In Bregmans visie brengt taal, de brug, zowel de dichter als de dominee tot aan de grens van de nieuwe wereld, waarna elk van beiden zijn eigen weg gaat. De vraag is of deze aanname verdedigbaar is. Gaan de dichter en de dominee gelijk op? Als het gaat om ingevingen, citeert Bregman Nijhoff: ‘Waar die inval vandaan komt, doet minder ter zake’ (blz. 223). Dit mag dan voor Nijhoff het geval zijn, vanuit het oogpunt van wetenschappelijke analyse kan dit niet gelden. De dichter is misschien poortwachter op de grens tussen de alledaagse werkelijkheid en een ‘nieuwe wereld’, maar tussen ingeving en zingeving zit een hemelsbreed verschil.

Bregman stelt dat de dominee de lyrische dimensie van taal moet gebruiken, opdat ‘het unieke en onherleidbare woord van God doorbreekt in de alledaagse taal en de levenswerkelijkheid van mensen’ (blz. 233). Maar een dominee die een preek voorbereidt, heeft in zijn zoektocht naar lyrische taal veel minder vrijheid dan een dichter. Immers, de dominee zal zich altijd moeten beroepen op de (unieke) taal van de Bijbel, niet op de eerste de beste inval die door een anekdote wordt opgewekt. De dichter kan zijn inspiratie overal vandaan halen, zelfs uit activiteiten die de dominee als zondig zou beschouwen, terwijl de dominee de herkomst van zijn invallen telkens opnieuw kritisch zal moeten bestuderen. Hij kan er dan ook niet vanuit gaan dat alle lyriek goddelijk is, of dat elke stem uit de oneindigheid gevolgd moet worden. Zoals de verteller vraagt in Salman Rushdies The Satanic Verses: ‘Of what type - angelic, satanic - was Farishta's song? [...] Let me put it this way: who has the best tunes?’ (blz. 10).

De stem uit de oneindigheid is helder geschreven, met liefde voor taal en liefde voor het werk van Nijhoff. Het is een waardevol boek dat aandacht schenkt aan een gegeven dat pas recentelijk meer wetenschappelijke aandacht heeft gekregen: het feit dat de Nederlandse literatuur van de twintigste eeuw bol staat van de religieuze thema's, en dat deze thema's, alsmede de verwerking ervan in lyrische pogingen tot zingeving, tot op de dag van vandaag doorwerken in het maatschappelijk debat.

[p. 74]

De aanname echter dat de dichter dezelfde ervaring heeft als de dominee, en dat hun ingevingen van vergelijkbare aard zijn, is goed beschouwd, hoe spannend ook, zowel wetenschappelijk onverantwoord als theologisch onzuiver. Literatuuronderzoek zou meer gebaat zijn bij een aanpak van de materie die net zozeer rekening houdt met de religieuze dimensie(s) van Nijhoffs werk als met de maskerade, de meerduidigheid van zijn dichtkunst en die daarbij de essentiële vraag stelt, hoe ingeving, zingeving en lyriek zich verhouden tot de literair-historische context.

Kees Bregman, De stem uit de oneindigheid: over de talige vormgeving in het licht van poëzie en poëtica van Martinus Nijhoff. Boekencentrum, Zoetermeer 2007, 320 blz., €25,90.
Lennard van Rij