Liter. Jaargang 14

[p. 18]

Len Borgdorff
Ik groet je. Kap het hout
Oek de Jong herlezen 2 - Over Cirkel in het gras (1985)

Ruim vijfentwintig jaar geleden verscheen de tweede roman van Oek de Jong, Cirkel in het gras. Het succes van zijn eerste roman, Opwaaiende zomerjurken (1979), was zo groot geweest dat lezers gespannen uitkeken naar de opvolger. Die spanning werd nog versterkt doordat men wist dat er een volgende roman zou komen en als het wachten dan zes hele jaren duurt, moest dat toch iets prachtigs worden.

De uitgever zette, toen het in mei 1985 verscheen, het boek stevig in de markt, onder andere door te zorgen voor een ruime verspreiding van affiches. Die herinner ik me tenminste nog. Ik kocht mijn exemplaar in juni van dat jaar, de vierde druk. Toen hadden al 50.000 exemplaren een eigenaar gevonden.

Het boek zou nog vaak herdrukt worden. Daarbij zullen zeker ook de lovende recensies een rol gespeeld hebben. Tot 2002 kwamen er dertien drukken. Voor zover ik kon nagaan, is het boek daarna niet herdrukt, al zal dat binnen niet al te lange tijd vast wel weer gebeuren. Het ligt, net als zeven andere titels van De Jong, nog in de boekhandel, wat op zich al heel bijzonder is.

Toch kan ik me wel voorstellen dat het boek sinds 2002 niet herdrukt werd. In dat jaar verscheen namelijk De Jongs derde grote roman, Hokwerda's kind, en daarmee kwam Cirkel op de derde plaats te staan.

Er is nog iets met die twee boeken. In het eerste deel van Cirkel zien we de gebeurtenis door de ogen van Hanna Piccard, een Nederlandse journaliste die haar liefde voor Rome wist te vertalen door daar voor de Nederlandse pers te gaan werken. Ze lijkt op Lin, de hoofdpersoon uit Hokwerda's kind: alsof Hanna de oudere zus is van Lin. Beide vrouwen laten zich leiden door hun gevoelens. Mensen maken wel eens het onderscheid tussen hoofd, hart en buik als centra van waaruit iemand zichzelf bestuurt of wordt bestuurd. Bij deze dames zit het centrum in de buurt van de buik en zij worden meer bestuurd dan ze zichzelf besturen.

Ze zouden beiden heel goed teruggevonden kunnen worden in romans uit het eind van de negentiende eeuw. Daarin lijken gevoelens en gedachten de verhaalfiguren nogal eens te overkomen.

Hanna maakte kennis met Rome toen ze achttien was: ‘Er ging een siddering door het buslichaam en hetzelfde gold voor het hare. Ja, had ze toen gedacht, ja.’ Wel realiseer ik me dat het me makkelijker viel om mee te gaan in de beleving van Lin dan in die van Hanna Piccard. Hanna is een beetje vervelend en ook niet interessant: ze doet boeiend werk, lijkt me, ze moet een behoorlijke ontwikkeling

[p. 19]

en ook culturele belangstelling hebben, maar ik kom het niet tegen. Oek de Jong zal ervoor gekozen hebben om die aspecten niet uit te werken, maar gezien haar status vind ik dat jammer. Ze is bezig met haar obsessie voor haar geliefde Simonetti, met haar lijf, met haar gerief. Als ze een keer in Nederland haar vroegere geliefde Léon Brest ontmoet, gaat ze bij hem zitten en ze zorgt ervoor dat haar huidige minnaar, Simonetti dus, aan haar andere kant komt te zitten: vrouw tussen twee mannen, overigens een setting die we aan het begin van het boek al tegenkwamen. Daar is het een man tussen twee zuilen. (Ja, De Jong is dol op spiegelingen en andere herhalingen.) En Hanna Piccard geniet van de spanning om tussen twee mannen te zitten. De relatie tussen Simonetti en Piccard duurt twee jaar en is heftig, maar er komt een eind aan. Dan keert Hanna terug naar Nederland. Ze pikt het vroegere vriendje weer op en gaat ergens op een kantoor werken. Misschien, dacht ik, heeft De Jong wel met opzet een ongeïnteresseerde burgertroel van Hanna gemaakt. In recensies wordt verteld dat Hanna Piccard haar achternaam te danken heeft aan een natuurkundige die niet alleen de diepste plekken van de zee bezocht, maar ook tot grote hoogten kwam in een ballon. Wikipedia vertelt over Auguste Piccard dat hij model heeft gestaan voor Professor Zonnebloem. Nu speelt water een bijzonder grote rol in deze roman, en van Hanna kun je zeggen dat zij hoogten en diepten van hartstocht verkent, maar ik blijf de naam Piccard vooral associëren met pig-heart. Hanna ziet er ook uit als een Hollands varkentje. Dat vindt ze zelf, dat vindt Simonetti ook.

Nee, in Hokwerda's kind komt Lin veel beter uit de verf dan Hanna in Cirkel in het gras.

Maar dat is ook niet zo vreemd en erg is het evenmin. Het gaat in deze roman niet primair om Hanna. Het gaat om haar relatie met haar Italiaanse vriend en binnen die relatie gaat het primair om die vriend, Andrea Simonetti. Andrea is een knappe, slanke, beetje vrouwelijke (hij heet geen Andreas, las ik ergens) kunsthistoricus en dichter. De moeder van zijn dochter Leda heeft hem verlaten. Of nee, zij is indertijd niet met hem meegegaan naar Amerika, maar de dochter is bij haar vader gebleven, al was het maar omdat moeder Marina (ja, ja, allemaal betekenisvolle namen) dat het beste vond. In Simonetti is de strijd tussen hoofd, hart en buik volop aan de gang. Hij is de enige echte hoofdpersoon, ook al heeft Hanna in deze roman het eerste en het laatste woord.

Ideaal

Het eerste hoofdstuk gaat vlot van start met een onbekende minnaar van het moment, wat bitcherig gedrag van Hanna in een taxi en dan komt het, in een overrompelend verantwoorde setting, in de druipende regen, tussen zuilen van het Pantheon, tot stilstand. Hanna ziet een bloemenkoopvrouw en haar man, een ouder echtpaar dat zich in al zijn gewoonheid manifesteert als een paradijselijke

[p. 20]

symbiose. De twee mensen zijn wat ze zijn. Ze zijn, zo samen, in hun element. Vervolgens ziet Hanna dat ergens tussen de zuilen een man zit die zich volledig verloren lijkt te hebben in hetzelfde tafereeltje van de oude man en vrouw. ‘Tsjonge! Dat woord schoot door haar hoofd. Tsjonge, dacht ze. [...]’ Het plaatje is compleet. Als op een zeventiende-eeuws schilderij of een emblemataprent uit die tijd zien we het ideaalbeeld en weten we dat er een weg gezocht zal worden om dat ideaal, dat paradijs te bereiken, en wie dat zullen doen: Hanna en Andrea, de mannelijke vrouw en de vrouwelijke man.

Hanna wil wel, maar Simonetti weet niet wat hij wil. Er moet ook zoveel gewild worden.

Je kunt in je element geraken door als minnaar samen te smelten met de beminde. Iedereen kent het verhaal van Plato waarin man en vrouw oorspronkelijk ongescheiden waren, als een bol, een cirkel, maar dat een jaloerse oppergod met een haar het mannelijke en vrouwelijke van elkaar gescheiden heeft. Sinds die tijd zijn man en vrouw naar elkaar op zoek om de oorspronkelijke eenheid te herstellen.

Eenheid, volstrekte harmonie, samensmelting, ze wijzen naar de kern van De Jongs werk. Maar die eenheid bestaat op heel veel manieren en het vervelende is dat de ene eenheid de andere in de weg kan staan. We gaan weer terug naar Simonetti.

Strijd

Hij verliest zich dus in het beschouwen van het oudere echtpaar. Wie zichzelf verliest, is, paradoxaal genoeg, in zijn element. In zijn beschouwen vormt Simonetti een eenheid met wat hij ziet. Niet voor niets is Andrea kunsthistoricus. Hij is een kijker, gespecialiseerd in Caravaggio, die grillige schilder van licht en donker en hartstocht, waarin hij een meester was en een groot voorbeeld voor anderen.

Nu is observator Simonetti tevens een dichter, bezig met een lang episch gedicht over Cola Pesce en zijn heer Frederik ii. Het verhaal in dat gedicht is eenvoudig. Keizer Frederik ii, model voor zelfbewuste ego's die hun grenzen willen verleggen, dwingt Cola Pesce tot twee keer toe naar de verste diepte te duiken. Cola is in zijn element: hij heeft genoeg aan wat hij heeft en weet genoeg met wat hij weet. Hij is zichzelf genoeg. En juist daarom wordt vorst Friedrich ertoe gedreven hem een onmogelijke opdracht te geven die Cola dan ook het leven kost. Zowel de vorst als de onafhankelijke knecht zijn personificaties. Ze vertegenwoordigen een levenshouding maar ook een maatschappelijke situatie. Het verhaal wordt ook gespiegeld in de strijd om de macht waarbij de toenmalige Italiaanse premier Aldo Moro wordt ontvoerd en gedood door leden van de Rode Brigade. De roman van Oek de Jong speelt in de tijd dat deze ontvoering plaatsvond en overal in West-Europa militante politieke groeperingen te vinden waren, de twee-

[p. 21]

de helft van de jaren zeventig. Hiermee is De Jong wel een van de weinigen in de Nederlandse literatuur van toen die zoveel straatrumoer in een boek stopte. Het had iets minder gekund misschien, maar ik vond dat wel verfrissend. Dat heeft ook te maken met de stijl van Oek de Jong: situaties, personen, bronnen vragen om een eigen stijl. Als het verhaal van Aldo Moro wordt verteld, gebruikt De Jong een snelle, journalistieke stijl. Dat werkt. Oek de Jong heeft een pen waarmee hij uiteenlopende handschriften op papier kan zetten.

We kijken opnieuw naar de gespleten, zozeer eenheid nastrevende Simonetti. Hij is zelf ook de Friedrich die een Cola Pesce wil zijn. Maar alweer die paradox: zolang hij bezig is met het gedicht moet hij wel de man met veel hoofd en minder hart en ziel blijven.

Vriendschap

Er zijn meer relationele spagaten voor Simonetti. De minst bevredigende is nog wel die van de vriendschap. De Roemeens-Amerikaanse beeldhouwer Kurhajic is (alweer) Simonetti's tegenpool. Hij is mannelijk, stoer, een man van het hier en nu, maar Simonetti is zijn vertrouweling, zijn context zou je kunnen zeggen.

Veel mooier is de vader-dochterrelatie. Dat levert voor de hand liggende spanningen op als Hanna op het toneel verschijnt in het paradijselijke wereldje van deze twee. Vader en dochter leven vierenzestig treden boven de aarde. Maar wat die relatie vooral zo boeiend maakt is Leda, of beter: de manier waarop De Jong haar neerzet. Ze is dertien als het boek begint, vijftien als het boek eindigt (en eventjes vierentwintig in een flash forward). Zij wordt als dertienjarige langzaam uit haar Arcadia verdreven. Haar vader wordt wat minder de borst waarop zij als een zuigeling kon slapen en begint in Leda's ogen een beetje op een minnaar te lijken. Tegelijkertijd gaat ook zij op zoek naar de harmonie van haar bestaan en die zoektocht vindt alleen maar plaats omdat ze zich bewust is van de disharmonie.

Andrea is ten slotte ook nog de belangrijkste medewerker van Zuccarelli, museumdirecteur, internationaal vermaard kunsthistoricus en ontdekker van Morandi, de schilder van de stillevens.

Ook dit moet wel een dynamische relatie zijn, want zoals voor Leda de vader vervangen moet worden door een minnaar, zo moet voor Andrea de leerling de meester overbodig maken. En dat gebeurt niet door alles van een meester over te nemen, maar juist door dat niet te doen en ook je eigen weg te gaan.

Zuccarelli komt bij mij op de tweede plaats. Wat een leuke figuur. Hij is lekker gek, een man van uitersten: licht maar ook een hypochonder, een man in de schijnwerpers en een op een vloerkleed kakkende hond. Hij pleegt zelfmoord in net niet helemaal volle glorie als een Frederik de Tweede en Pesce tegelijk.

[p. 22]

Tangram

Het verhaal speelt zich af tussen 1976 en 1978. Dat zijn de jaren waarin ik persoonlijk bijzonder getobd heb met mijn plaats in de wereld: wat wil ik, met wie? De jaren ook van Baader Meinhof, Palestijnse terroristen en Rode Brigade. Daar moest je wel over nadenken. Je komt het tegen in dit boek. Het zijn de jaren dat ik in een rode Renault 4 reed. In zo'n autootje werd de vermoorde Aldo Moro teruggevonden.

Het zijn ook de jaren waarin het Tangramspel bijzonder populair was. Zeven elementaire figuren vormen samen een vierkant. Het gaat om twee grote driehoeken, twee kleine, eentje er tussenin, een vierkant en een ruit. Met die zeven stukken kun je met de editie ervan die ik in 1976 voor mijn verjaardag kreeg meer dan 1600 figuren maken, met uitroepteken.

Zo zit de roman van Oek de Jong in elkaar, misschien wel zijn hele oeuvre. Hij heeft een beperkt aantal stukken waarmee hij telkens een nieuwe eenheid maakt. De stukken blijven herkenbaar, maar iedere keer zoekt De Jong naar de ideale configuratie. Welke dat is? De lezer merkt dat de schrijver daar wel goed over nadenkt, maar dat het schrijven zelf de zoektocht is. Een ideale configuratie bestaat niet, of ten hoogste voor een beperkte tijd.

Op het eind lijkt het ware geluk, noem het maar de ware extase, niet afhankelijk te zijn van de ander. Simonetti heeft zijn gedicht af, hij beleeft de gelukzaligheid met Hanna hoewel hij weet dat zij hem, tegen zijn wil, zal verlaten. Hij is zijn meester kwijt en dus leerling af, maar hij is zelf (nog) geen meester. De voor een ander bedoelde liefdeskus van Leda was een afscheidskus. De vriendschap suddert nog door. Maar Simonetti is een geeuwende god geworden, het Boeddhabeeld dat telkens in de roman voorkomt. Het houthakken is zijn mantra. Uit het slot van het boek blijkt vervolgens dat Simonetti en Hanna het anders hadden moeten doen om zelf de oude man en vrouw te worden uit het eerste hoofdstuk, daar bij het Pantheon. Dat vindt Hanna althans. En Simonetti zal ooit weer een Hanna of Anna of Miriam of Lin omarmen.

Ik vraag me af of het kan: komen tot een eeuwige stilstand waarin alles met elkaar samenvalt in volstrekte harmonie, orewoet, om het woord van Hadewych te gebruiken. En om even bij Hadewijch te blijven: haar gedichten over mystiek beschrijven juist het verlangen naar en de pijnlijke onmogelijkheid van bestendiging ervan. Voor een romanschrijver lijkt het me helemaal onmogelijk om een bestendig orewoet te bereiken. Schrijven en lezen, literatuur dus, voltrekt zich in de tijd, dus geen eenwording zo volledig of er ontbreekt iets. Zodat er weer een roman geschreven moet worden.