Liter. Jaargang 13

[p. 62]

Maatwerk

Wie ogen heeft, kijke

‘[...] ik heb mijn hele leven in de ogen van de mensen gekeken, het is de enige plek van het lichaam waar misschien nog een ziel bestaat, en als de ogen verloren gaan [...]’ (uit: De stad der blinden, José Saramago).

Op 18 juni 2010 overleed José Saramago, 87 jaar oud, winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur in 1998. De stad der blinden (1995) is waarschijnlijk zijn bekendste roman. De Academie voor de Nobelprijs schreef: ‘Saramago dankt de Nobelprijs aan zijn verbeeldingskracht, de ironie die hij aan de dag legt en zijn grote vermogen met de mens mee te voelen.’

Verbeelding, ironie en mededogen vormen ook de drie elementen die De stad der blinden tot zo'n briljant boek maken. Neem, als eerste, de verbeelding. Het gegeven van het boek is eenvoudig. Een man staat met zijn auto voor een verkeerslicht en wordt op slag blind: een vreemde, witte blindheid. Het blijkt dat deze onverklaarbare blindheid besmettelijk is. Al snel wordt de oogarts die hem behandelt ook blind. En zo verspreidt ‘de witte ziekte’ zich. Binnen de kortste keren is er sprake van een epidemie. De overheid besluit om de blinden te interneren, maar dat is niet afdoende: de hele samenleving wordt blind.

Saramago vertelt het gebeuren als een journalist die er boven op staat en de gebeurtenissen stap voor stap optekent. De eerste keer dat ik het boek las, was ik er van overtuigd dat de schrijver van te voren ook niet geweten had hoe het zou verlopen. Hij was gewoon begonnen met de man bij het stoplicht, en zou zich bij elke stap afgevraagd hebben: hoe gaat het nu verder? Door zijn grote verbeeldingskracht te gebruiken, liet hij de gebeurtenissen steeds groter en verschrikkelijker worden. Pas toen ik het boek kortgeleden voor de tweede keer las, realiseerde ik me dat juist deze argeloosheid een staaltje van vertelkunst is. Saramago was wel degelijk een schrijver die heel goed wist wat hij deed - maar doordat hij dat zo knap wist te verbergen, word je als lezer meegezogen in zijn verbeelding.

Hoewel Saramago zich er lang tegen verzet heeft, is De stad der blinden ook verfilmd. Regisseur was Fernando Meirelles, die eerder naam had gemaakt met City of God. Blindness was de openingsfilm op het filmfestival van Cannes in 2008. Over verbeelding gesproken: hoe verfilm je een boek over blindheid? Een boek beschrijft, een film laat zien. Ogen spelen daarom een belangrijke rol in films: ogen waarin verwondering, ontzetting, verlangen te lezen valt. Maar in Blindness zijn het alleen lege, niets ziende blikken. Dat maakt dat je je als kijker bijna een voyeur voelt: jij kunt zien, maar de mensen die je ziet niet.

Het openingsbeeld van Blindness is krachtig: een close-up van een rood verkeerslicht dat de kijker als een bloeddoorlopen oog aankijkt. Maar hoewel de film een redelijk trouwe verbeelding is van het boek, en alleen daarom al spannend is, mist de film een dimensie die het boek juist zo bijzonder maakt.

Dat betreft het tweede geheime ingrediënt, Saramago's ironie. Zoals ik hierboven schreef, maakt de verteller zichzelf onzichtbaar door een eenvoudige beschrijving van

[p. 63]

de feiten. Tegelijk is hij juist nadrukkelijk aanwezig door zijn luchtige manier van vertellen. Bijvoorbeeld als hij zich direct tot de lezer richt: ‘Vanaf hier zal het relaas van de oude man met het zwarte lapje, behoudens enkele onvermijdelijke losse opmerkingen, niet langer letterlijk worden weergegeven, maar vervangen worden door een bijgewerkte versie van de mondelinge uiteenzetting, teneinde de informatie waardevoller te maken door een correct en adequaat woordgebruik. De reden voor deze niet voorziene wijziging is de beheerste, geenszins typische manier van uitdrukken van de verteller [...]’ (blz. 126). De stad der blinden is, hoe dramatisch ook, één groot taalspel. Hoewel de meest erge dingen verteld worden - er ontstaat een samenleving zonder regels, waarin mensen als wolven aan elkaar overgeleverd zijn - blijft het daardoor toch draaglijk. Dezelfde passages zijn in de verfilming alleen maar afschuwelijk. Deze ironie is de kunst van Saramago's schrijverschap.

Maar wie de menselijke conditie zo haarscherp kan observeren, zou ook kunnen belanden in keihard cynisme. Dat is bij Saramago niet het geval. Mededogen is dan ook het derde kenmerk van zijn schrijverschap. Hij ziet niet alleen het kwaad dat opduikt, ook het goede in mensen krijgt een kans. Ontroerend is bijvoorbeeld hoe verteld wordt dat de aangerande vrouwen elkaar wassen als zusters. Mededogen proef je ook in de merkwaardige passage waarin een groepje blinden een kerk binnenlopen. Daar ontdekken ze dat de heiligenbeelden, hoog boven hun hoofden, geblinddoekt zijn. Alsof zelfs de heiligen, die moeten waken voor het welzijn van de stervelingen, deze ellende niet mogen aanschouwen. Als dat geen mystiek is.

Toch is de misèere niet onopgemerkt gebleven. Er is één persoon die blijft zien, de vrouw van de oogarts. Via haar krijgen we als lezers te horen wat er te zien valt. Zij vormt als het ware het oog van de lezers. En ook van het groepje blinden dat onder haar leiding door de stad trekt.

Het is een naamloze stad, zoals ook alle personages naamloos blijven. Dat maakt dat je denkt: het zou overal kunnen gebeuren, het zou iedereen kunnen overkomen. Of gebeurt het overal? Valt De stad der blinden misschien ook te lezen als een metafoor van hoe het eraan toe gaat in de menselijke samenleving?

Het motto van het boek is: ‘Wie ogen heeft, die kijke. Wie zien kan, neme waar.’ Dat klinkt bijna bijbels: ‘Wie oren heeft om te horen, die hore.’ Het is wat de vrouw van de dokter doet. Ze blijft kijken, ook al betekent dat, dat zij alle ellende moet aanzien en verwerken. Maar het is ook precies wat een schrijver doet: blijven kijken, en zijn lezers daarin meenemen.

José Saramago, De stad der blinden. 13e druk, J.M. Meulenhoff, Amsterdam 2008, 304 blz., €12,50.
Coen van Alphen