Liter. Jaargang 13

[p. 56]

Door Brouns-Wewerinke
Bijbelboek [9]
Over Johannes: Gods heerlijkheid zien

Si credideris videbis gloriam Dei, zo staat er geschreven in het roosvenster van de kerk in de voormalige Cisterciënzerabdij Koningsoord in Berkel-Enschot. De zusters Trappistinnen hebben deze abdij inmiddels verlaten en een nieuw gebouwd klooster betrokken, aan de zuidrand van de Veluwe. De expansiedrift van de gemeente Tilburg heeft hen verjaagd naar rustiger en ruimer oorden. Abdij Koningsoord is gebleven, maar het adres is gewijzigd.

De tekst loopt langs de rand van het kleurrijke ronde raam en eindigt waar hij begint - altijddurend. Het licht van de zon speelt en valt er doorheen. Dat was zo toen de kerk nog vol was van koorgezang en getijdengebed, van wierook en eerbiedige aandacht. Dat is nog steeds zo, ook al is de kerk leeg en onttakeld. Het licht valt weliswaar niet meer op de koorbanken, op het altaar of op het kruis aan de muur want die zijn er niet meer, maar het licht is er nog steeds. Het licht gaat zijn eigen durende gang, het licht is niet weg te jagen, nooit.

Si credideris videbis gloriam Dei: ‘Als je gelooft, zul je de heerlijkheid van God zien’ is een citaat uit het Johannesevangelie. Jezus spreekt deze woorden tot Marta - de zus van Lazarus die gestorven is - wanneer zij meent dat de dood van haar broer definitief is: ‘Hij ligt er al vier dagen!’ Het vervolg is bekend. De steen voor het graf wordt weggerold en Jezus roept Lazarus terug uit de dood. In plaats van de door Marta verwachte lijkgeur komt Lazarus zelf naar buiten, levend en wel, met windsels om zijn handen en voeten en zijn gezicht bedekt door een doek. ‘Maak hem los’, zegt Jezus, ‘en laat hem gaan.’

In deze passage hangen ‘geloven’, ‘de heerlijkheid van God’ en ‘zien’ met elkaar samen. Geloven is de voorwaarde om de heerlijkheid van God te zien. Niet als een nauwelijks te realiseren mogelijkheid (zowel het Grieks als het Latijn sluiten grammaticaal gezien een irrealis uit), maar simpelweg als een conditie. De heerlijkheid van God zien vloeit voort uit geloof. Zo gesteld is het duidelijk genoeg en tegelijkertijd komen dan de vragen. Wat is dit geloof; wat is die heerlijkheid?

In het Johannesevangelie staat een aantal passages die worden aangeduid als ‘tekenen’: de bruiloft te Kana: water wordt wijn; Jezus ‘reinigt’ de tempel: verwijzing naar zijn eigen dood en opstanding; Jezus geneest de zoon van de dienaar van de koning; Jezus geneest de lamme; het broodteken; het lichtteken: genezing van de blindgeborene; het leventeken: opwekking van Lazarus.

[p. 57]

Op het eerste oog lijken deze tekenen op wonderen, zoals de andere evangelisten deze ook vertellen. Maar bij nader toezien is er meer aan de hand dan genezen en brood vermenigvuldigen, althans voor de oplettende toeschouwer. Het gaat bij de tekenen van meet af aan om de openbaring van Jezus' heerlijkheid en om de openbaring van zijn identiteit. De tekenen gebeuren daarom niet in het verborgene, maar in het openbaar. In een aantal gevallen identificeert Jezus zichzelf expliciet met het teken dat hij doet: ‘Ik ben het brood’; ‘Ik ben het licht’; ‘Ik ben de opstanding en het leven’.

In verband met de tekenen die hij doet worden Jezus bepaalde kenmerken toegedicht: ‘leraar van Godswege’, ‘profeet’, ‘de heilige van God’, ‘messias’ en ‘messias, zoon van God’ in één adem. Al deze benamingen slaan op de hechte relatie van Jezus met God. De mensen komen in beweging, ze volgen Jezus, ze trekken hem tegemoet en lopen hem achterna. De tekenen trekken mensen aan, omdat er een heilzame en reddende werking van uitgaat.

De bedoeling van de tekenen is steevast: geloven in hem die God gezonden heeft. Het gevolg van geloven is ‘(eeuwig) leven bezitten in zijn naam’, hetgeen overeenkomt met het zien van Gods heerlijkheid, blijkens het citaat waarmee deze bijdrage opende.

Ook al gaat er een grote aantrekkingskracht van de tekenen uit, de openbarende kracht ervan ligt niet altijd voor de hand. De verbinding tussen beide wordt gevormd door ‘zien en geloven’, activiteiten die nodig zijn om de essentie van de tekenen te vatten. Jezus' heerlijkheid en zijn identiteit kunnen pas worden gezien en herkend wanneer geloof in hem aanwezig is en andersom is het geloof in wie Jezus werkelijk is pas toegankelijk voor wie daar oog voor heeft. ‘Zien en geloven’ vormen als twee-eenheid de constante factor in alle gevallen waarin van ‘tekenen’ sprake is en maken als zodanig het verbindende element uit.

Bij het broodteken komt expliciet aan het licht wat ‘zien’ betekent. De menigte ziet de verwijzende kracht van het teken niet, want het brood wordt gegeten tot verzadigens toe, maar de herkomst en de gever van het brood worden niet herkend. De mensen willen zien om te geloven, maar ze komen niet verder dan de fysieke verschijningsvorm en de meesten haken af wanneer Jezus hen meeneemt, de diepte van de betekenis in. Zelfs een groot deel van zijn eigen leerlingen keert hem de rug toe. Zo moeilijk is het deze diepte te verstaan, zoveel verzet is er tegen. Alleen de twaalf blijven over.

Blijven staan bij de buitenkant van het teken wordt lastiger wanneer een blinde het gezichtsvermogen terugkrijgt. De discussie na de genezing van de blindgeborene spitst zich dan ook toe op zien en blind zijn, op de buitenkant en de binnenkant van het teken: ‘Wij zijn toch zeker niet blind!’, aldus enkele omstanders. ‘Was u maar blind, dan zou u zonder zonde zijn. Maar u beweert dat u kunt zien,

[p. 58]

en dus blijft uw zonde’. ‘Zien’ en ‘blind zijn’ kunnen niet meer fysiek worden begrepen.

Schier onmogelijk om het te laten bij de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid en te ontsnappen aan de verwijzing naar een andere werkelijkheid is het in het laatste teken: de opwekking van Lazarus. Iemand die al vier dagen in het graf ligt, komt tot leven door het woord van iemand die zichzelf de opstanding en het leven noemt. De tekenen nemen gaandeweg het verhaal toe in intensiteit en daarmee in onontkoombaarheid. Dat ontsnappen lukt dan ook alleen nog degenen die bezorgd zijn om hun eigen positie en bang voor hun eigen hachje. En wie bang is wil de oorzaak van die angst uit de weg ruimen, niet wetend dat de oorzaak in hemzelf zit, of dat niet wíllen weten. Behalve Jezus moet daarom ook Lazarus het veld ruimen.

Het bijna-slot van het Johannesevangelie vat bovenstaande nog eens kernachtig samen: ‘Nog veel andere tekenen heeft Jezus voor de ogen van zijn leerlingen verricht die niet in dit boek zijn neergeschreven. Die welke u hier vindt zijn neergeschreven opdat u zult geloven dat Jezus de messias is, de zoon van God, en opdat u door dat geloof leven zult bezitten in zijn naam.’

Dat het bij de tekenen gaat om de openbaring van Jezus' heerlijkheid en om de openbaring van zijn identiteit - twee manieren om dezelfde gedachte uit te drukken - is inmiddels duidelijk geworden. Maar wat bedoelt Johannes met die heerlijkheid?

Uit de veelheid van teksten uit de Schrift waarop Johannes zinspeelt en waarnaar hij soms uitdrukkelijk verwijst, kies ik een drietal (in de Willibrordvertaling, afgezien van de Godsnaam). In deze passages is de ‘heerlijkheid’ (‘kawod’ in het Hebreeuws) van God expliciet aan de orde en wordt er nadere invulling aan gegeven. De teksten geven drie fasen aan: vóór de bouw van het (verplaatsbare) heiligdom, na de bouw van het heiligdom en na de bouw van de tempel. In alle teksten zijn ‘kawod’ en ‘sjachan’ (‘wonen’) met elkaar verbonden, een verbinding die Johannes dankbaar opneemt.

Mozes besteeg de berg en de wolk overdekte de berg. De heerlijkheid van de Eeuwige rustte op de Sinai en de wolk bedekte de berg, zes dagen lang. Op de zevende dag riep Hij Mozes, vanuit de wolk. De heerlijkheid van de Eeuwige leek voor de Israëlieten op een verterend vuur, boven op de berg. Mozes trad de wolk binnen en besteeg de top. Veertig dagen en veertig nachten bleef hij op de berg. (Exodus 24, 15-18)

[p. 59]

Toen overdekte de wolk de tent van samenkomst en vulde de heerlijkheid van de Eeuwige de verblijfplaats. En Mozes kon de tent niet binnengaan, want de wolk rustte erboven, en de heerlijkheid van de Eeuwige vulde de verblijfplaats. Op heel hun tocht trokken de Israëlieten pas verder als de wolk boven de verblijfplaats uitsteeg. Als de wolk niet opsteeg, bleven zij wachten. Op heel hun tocht rustte overdag de wolk van de Eeuwige boven de verblijfplaats, maar 's nachts was er een vuurgloed, die zichtbaar was voor alle Israëlieten. (Exodus 40, 34-38)
Terwijl de priesters het heilige der heiligen verlieten, vulde de wolk het huis van de Eeuwige, zodat ze vanwege die wolk daar hun dienst niet konden verrichten, want de verhevenheid van de Eeuwige vervulde het huis van de Eeuwige. Toen sprak Salomo: De Eeuwige heeft besloten in het donker te wonen. Ik heb een machtig huis voor U gebouwd, uw woonplaats voor eeuwig.’ (1 Koningen 8:10-13)

Het woord ‘kawod’ betekent in eerste instantie ‘gewicht, eer, aanzien’. Het wordt gezegd zowel van mensen als van God. Op God betrekking hebbend slaat de ‘heerlijkheid’ op de aanwezigheid van de onzichtbare God in een zichtbare verschijningsvorm: een (donkere) wolk, een laaiend vuur, een glanzend licht, een stralend schijnsel.

God woont overal, maar zijn aanwezigheid is volgens de bijbelse schrijvers op bepaalde plaatsen verdicht, geconcentreerd te ervaren.

Johannes valt met de deur in huis: ‘Ja, het woord is vlees geworden! Hij is onder ons zijn tent komen opslaan [Grieks: skènoô] en we hebben zijn heerlijkheid [doxa] gezien, de heerlijkheid die Hij als eniggeboren Zoon aan de Vader ontleende, vervuld als Hij was van genade en waarheid (1:14)’.

De essentie van Johannes' overtuiging is dat in Jezus de heerlijkheid van God op een originele en onnavolgbare manier gestalte heeft gekregen. De tempel is er niet meer - het evangelie is geschreven na de val van de tempel in het jaar 70 - en is ook niet meer nodig. Jezus is de nieuwe tempel. In hem woont God. In hem wordt God aanschouwd. In hem is God te ervaren. Jezus deelt in de heerlijkheid van God en daarom kan hij die heerlijkheid present stellen, aan het licht brengen.

Hoe is het woord ‘kawod’ of ‘doxa’ het beste te vertalen, recht doende aan het gewicht (sic) dat het woord heeft en verstaanbaar voor hedendaagse oren?

Kwam het woord ‘heerlijkheid’ in de Willibrordvertaling nog 182 keer voor, in de Nieuwe Bijbelvertaling is het helemaal verdwenen. Er is gekozen voor ‘majesteit’ (honderddrieëndertig keer) of voor ‘grootheid’ (vierenveertig keer, waarvan veertien in Johannes). Het eerbiedwaardige karakter komt hierin goed tot uiting,

[p. 60]

maar het licht-aspect ontbreekt. ‘Eer’ is te zwak, ‘verhevenheid’ te statisch, ‘luister’ te vreemd. En ‘glorie’? Een door de traditie beproefd woord, dat wellicht (op)nieuw kan klinken.

Wanneer Mozes de berg Sinaï afdaalt met het nieuwe stel verbondsplaten in zijn hand, zijn er sporen van het glanzende licht van de Eeuwige op zijn gezicht te zien en dat is telkens het geval wanneer hij met God gesproken heeft. Als hij klaar is met het doorgeven van de goddelijke boodschap, bedekt hij steeds zijn gezicht met een doek om de stralende kracht van zijn gelaat te temperen.

Een gezichtsdoek zien we ook in het Johannesevangelie, twee zelfs. Wanneer de geliefde leerling en Petrus aankomen bij het graf van Jezus zien ze ‘dat de doek die Jezus' gezicht bedekt had niet bij de andere doeken lag, maar apart opgerold op een andere plek’. Johannes stelt Jezus voor als de nieuwe Mozes die God ziet van aangezicht tot aangezicht. Maar anders dan bij Mozes die telkens weer zijn gezicht met de doek moest bedekken, is de doek van Jezus opgerold en apart op één plek gelegd, als een teken. Jezus verkeert nu voorgoed in de aanwezigheid van God, een doek is niet meer nodig. De geliefde leerling verstaat het teken: ‘hij zag en geloofde’.

Wanneer Lazarus door Jezus uit het graf wordt geroepen, komt hij naar buiten, ‘zijn gezicht bedekt door een doek’. Lazarus kon het volle licht nog niet aanschouwen, ook al was hij een eind op weg. Hij werd opgewekt uit de dood, tot eer van God en tot vreugde van zijn zussen.

Met de opwekking van Lazarus zijn we terug bij het begin: Si credideris videbis gloriam Dei. Het glanzende goddelijke licht is zichtbaar voor wie gelooft. Zoiets spectaculairs als een opwekking uit de dood maken we niet dagelijks mee. Maar het licht is er altijd en gaat zijn voortdurende gang, of er nu iemand kijkt of niet. Kijk maar liever goed.

‘Want groter dan alle raadselweefsels aan de grens van het zijn is voor ons de centrale werkelijkheid van het alledaagse aardse uur, met een streep zon op een ahorntak en het vermoeden van het eeuwige Jij’ (Martin Buber, Ich und Du, vertaling Kees Waaijman).