Liter. Jaargang 13

[p. 71]

Maatwerk

Aan nog een meeprater is geen enkele behoefte

‘Het was Pieter Oussoren, de Bijbelvertaler (wanneer krijgt die man nu eens een eredoctoraat?) die erop aandrong, speels maar welgemeend, mijn complete dagboek uit te geven. Een vleiende gedachte, maar onrealiseerbaar. Het zeurgehalte is te hoog. [...] het gaat er telkens weer over dat ik geen weerklank vind, dat ik tussen de wal en het schip terecht kom. [...] het werkwoord “tekortschieten” wordt uitvoerig vervoegd.’

Ware woorden van de scribent zelf uit de inleiding van de prachtig uitgegeven dagboeken (1945-2005) van Willem Barnard. Een oppervlakkig lezer van de 857 pagina's zou misschien kunnen blijven zitten met het idee, dat de vele passages met vervoegingen van ‘tekortschieten’ dan misschien geschrapt zijn, maar dat diverse tinten van ‘tekortgedaan worden’ aan bod komen. Als dichter, als pastor, als liedschrijver, het is nooit gemakkelijk geweest voor deze man om zijn plaats te vinden en zich begrepen en gekend te weten. Een hoofdlijn in het boek is dan ook de strijd die Willem Barnard vanaf dag één voert met het predikantenambt. Hij is een groot liefhebber van het woord in het algemeen en het Bijbelse woord in het bijzonder, dus wat dat betreft leek die carrière een logische keus.

Maar aan de andere kant is hij een overgevoelige natuur, met weinig gevoel voor gezelligheid en feestgedruis, een uitgesproken hekel aan het geluid van brommers en steeds het gevoel dat hij te weinig met rust gelaten wordt. Meestal verbijt hij zijn woede of gaat onzeker ergens achteraf zitten, maar een enkele keer wordt het hem te machtig: ‘Moet dat, die rotmuziek’, riep ik door de bus', en, als de wereld hem dan verbaasd en boos aankijkt: ‘Tegen die gezichten riep ik: “ja, ik zit hier - en ik erger mij”’ (blz. 282).

Zijn houding heeft ook iets aristocratisch: ‘Wat er allemaal eerste klas rijdt. Zo'n wagon zou gereserveerd moeten blijven voor stille heren. Of stil moeten blijven voor gereserveerde heren’ (blz. 285). In feite droomt hij zijn hele dagboek door van plaatsen waar hij rustig aan het woord kan werken, op papier, nauwelijks onderbroken, hoogstens door een eenvoudige, onnadrukkelijke maaltijd: ‘Vianen [...] Victor Hugo heeft er een poosje verbannen gezeten (Mag ik ook eens?) Zou ik niet een briefje aan Beatrix kunnen sturen? zo [...] van [...] verban mij een poosje, liefst met een jaargeld (blz. 557).’

Een overgevoelige, aristocratische man met een groot taalgevoel. Als vanzelf vermoedt de lezer dat dit een dichter moet zijn, en inderdaad, Barnard is een dichter. Een groot dichter, volgens velen, een domineedichter, volgens anderen, en wie de man op de kast wil hebben kan dit eenvoudig bereiken door deze laatste kwalificatie in zijn omgeving te bezigen. De gebrekkige vormgeving van de waardering voor zijn werk, misschien nog gehinderd door het feit dat hij de grootste en bekendste bijdrager wordt aan het Liedboek, de grote verzameling liturgische zangteksten van protestants Nederland, is een grondtoon in zijn bestaan: ‘De nrc gisteren in woede verscheurd - waarom moet ik die krant duren (en duur betalen) die mij dagelijks kwetst, die geen begrip of goed woord overheeft voor mijn soort’ (blz.

[p. 72]

271). En: 26 april 1975 - ‘Een “poëzienummer” van de nrc. Helaas en goddank sta ik er niet in’ (blz. 346).

Hij wordt bekend met het liedboek, maar gooit ook hoge ogen als dichter, met een laag nummer in de beroemde Windroosreeks, onder redactie van Ad den Besten, bijvoorbeeld: Mythologisch uit 1950. En in de vijftig jaar daarna volgt een stroom steeds nieuwe bundels, onder de steeds minder effectieve schuilnaam Guillaume van der Graft. Tenzij de schuilnaam natuurlijk dient, zoals sommigen vermoeden, om de bezigheden voor de man zelf uit elkaar te houden.

Want dat valt hem zwaar. Evenals de druk te moeten functioneren als pastor, in een gemeente met onverwachte en ongeregelde hulpvragen. En hij moet zich aanpassen als echtgenoot, als vader en als buurtbewoner, waar hij vermoedelijk als tweede zoon van een laatmiddeleeuwse Engelse slotheer beter tot zijn recht was gekomen, met rust gelaten in enorme bibliotheken. Door de dagboeken heen zweemt het bij vlagen naar depressie: ‘Had ik moeten kiezen, in 1919, november, deze tijd van het jaar, dan had ik gezegd: “Nee dank u, laat u maar”’ (blz. 323). En momenten van bijna vreemde, rationele afstandelijkheid, ‘Deze glazen stuiter had een zoon kunnen zijn. Geen verdriet.’ (blz. 47), worden afgewisseld met bijzonder sombere buien, vaak samenhangend met religieuze twijfel: ‘Het kruis steekt scherp af tegen het mooie weer dat ik speel’ (blz. 338). Vakmensen zitten met de handen in het haar bij zijn ingewikkelde casus: ‘Als u geen predikant was, zei [Dokter] Chrétier, had ik gezegd: ga eens met een dominee praten’ (blz. 249).

Ergens in de jaren zeventig eindigt dan het actieve predikantschap van Barnard, in, als ik het goed begrijp van tussen de regels, een soort creatieve emiritering. Even is er opluchting, ook in het dagboek, maar het getob komt vrij vlug weer terug. Getob, dat zich ook steeds meer bruikbaar, vruchtbaar laat maken, zich creatief in laat zetten bij wat misschien wel het eigenlijke levenswerk van deze man is: een literair-poëtische oplossing van de spanningen in de theologie. Barnard is een twijfelaar en een dromer: ‘Droom van mijn vader, die weer terug was. Ik vraag hem: kon u daarginds onze lieve Heer zien? Antwoord: Nee’ (blz. 60). En Barnard is tegelijk een dichter, die het geschreven woord, te beginnen bij en te eindigen met de Bijbel, bloedserieus neemt. ‘Zie je wel dat er geen god is. Nee, er (“er”) is geen god.’ (blz. 248), want de antecedenten van het woordje ‘er’ vallen buiten het boek. Zijn zoon schreef voor in de vertaling van genoemd boek door vriend Oussoren: ‘Het heeft de Schepper nu eenmaal behaagd zich in literatuur te openbaren’, en daarmee is men dan bij Barnard sr. aan het juiste adres.

Zijn theologie is die van de aandachtige lezer: ‘Augustinus zegt: het evangelie vermeldt drie dodenopwekkingen, één nog in het huis, één op weg uit het huis en één reeds in het graf, Jairus' dochter, de jongeling te Nain, Lazarus. Dan, verder, moet hij zelf het graf ingaan’ (blz. 87). En hij is bereid, met de verhalen op de loop te gaan, in zijn poëtische geest: ‘ik zei dat de Schepper had zitten nadenken of hij de mensen wel scheppen zou. Dat hij wel wist hoe hachelijk dat was. Het verhaal vertelt dat Lucifer voor de schepping uit de hemel is gevallen. Hij was degene die G'ds heiligheid tegen G'd in furieus verdedigde’ (blz. 333). Maar uiteindelijk moet het begin en het einde een aandachtige lezing zijn: ‘Theologie is: Genesis (en liefst verder) lezen in het Hebreeuws. De rest is eigenlijk filosofie of geschiedenis of

[p. 73]

archeologie - allemaal erg nuttig, zolang het de aandacht niet afleidt’ (blz. 325). En dan zeker niet met de teksten op de loop gaan: ‘Hoe wij ons moeten voorstellen dat G'd heeft gesproken tot Abraham. Ik meen dat ze daar niets mee te maken hebben. Dat is ontoegankelijke realiteit achter de schrift’ (blz. 123).

En om die theologie levend te houden, kan er dan gezongen worden: ‘De enige manier om over God te spreken is de manier van de poëzie. Ik wil daarmee niet zeggen dat in gedichten het woord “God” niet misplaats kan zijn. Vaak is het juist zeer misplaatst. Ik ben nu bezig na te gaan, hoe vaak en waar ten onrechte, dat woord in mijn gedichten voorkomt. [...] ik moet nagaan, of daar iets aan (tegen) te doen valt. Maar als het terecht gebruikt wordt mag ook dat woord blijven staan’ (blz. 735-736). En de liturgie heeft haar eigen plaats: ‘Geen heilsleer. Wel een liturgie. Maar berust die dan niet op een heilsleer? Integendeel, het is andersom’ (blz. 266).

Barnard houdt van de vormendienst, die het woord omringt zonder eraan af te doen. Zijn uiteindelijke keus voor de Oud-katholieke kerk zit er dan ook al vroeg aan te komen: ‘Ik wil kunnen bidden voor de doden, ik wil wierook branden, kaarsen ontsteken, kruistekens maken, knielen, wijwater sprenkelen [...] Op den duur wordt dit onhoudbaar’ (blz. 69). De tekst, het woord, doet het werk, en de vorm van viering en lied dient, om de rust te vinden goed te luisteren.

Aan het einde van het dagboek gekomen overheerst de gedachte, tot mijn niet geringe vreugde, dat veel toch nog goed gekomen is, bij alle twijfel die gebleven is. ‘Ik houd meer van boeken waar je in lezen kunt dan van boeken die je uit moet lezen’ (blz. 79), zegt de man zelf in het begin, en zo'n boek is dit dagboek geworden. Als ik er iets in opzoek, zit ik vaak weer een kwartier te grasduinen. Met naar achteren toe, zoals gezegd, de indruk, dat iets van rust gevonden is: ‘Een prachtig citaat gevonden op p. 319 van The Two Towers, tweede deel van in de ban van de ring. “Despair had not left him, but the weakness had passed”, etc.’ (blz. 264). De wanhoop blijft, maar is onder controle. Met een gerijpt besef van eigenheid, dat niet steeds de maat genomen wil worden: ‘Aan nog een meeprater is geen enkele behoefte. Ik moet gokken op mezelf. Is het mis - nu ja, dan is dat niet erger dan dat ik mijzelf kwijt raak met aanpassing’ (blz. 331).

En op zulke momenten kan Willem Barnard op papier dan ook een groot pastor zijn, met afgewogen, zelf gevonden zekerheid in de dichterlijke formulering: ‘Wij kunnen niet buiten het lichaam. Wij kunnen ook bij God niet buiten het lichaam. God wel bij ons! Zo gezien is het sterven een laatste beroep op, een totale overgave aan, God’ (blz. 525). Hij komt uiteindelijk tot een formulering, eenvoudig en weemoedig, die een goede wegwijzer is, voor wie iets van deze weerbarstige en diepzinnige man wil volgen: ‘Een samenhang voegde altijd in mijn bestaan de twijfelmoedigheid die mijn vader eigen was toe aan de innige vroomheid van mijn moeder. Toen dat tot mij doordrong waren ze er niet meer.’

Willem Barnard, Een zon diep in de nacht, verzamelde dagboeken 1945-2005. Skandalon, Bilthoven 2009, 857 blz., €39,50.
Menno van der Beek