Liter. Jaargang 12

[p. 20]

Hester Knibbe & Catharina Blaauwendraad
Klinker & Medeklinker

Een vader

Beland op zoiets als een eiland alleen
zoekt ze zich iemand. Neemt dan

bijvoorbeeld de man die van zee komt
ontvangt en bedient hem en als hij dan

gaat, richt ze een hier voor hem in voor
als hij terugkeert, als ze weer wil. Wachten

maakt deel van haar lijf uit voortaan en
denken hoe was hij, wier aan zijn voeten
in zijn handen een net - Hij is het! Zo

worden goden gevonden door vrouwen, zij
bouwen een altaar, brengen hun zonen
dochters erheen en zeggen: je vader.

Hester Knibbe

Over het creëren en vinden van goden [klinker]

Goden zijn zo oud als de mensheid, als de geschiedenis waarin ze voorkomen. Maar hoe worden goden geboren? Wie maakt ze?

Ik schrijf dit terwijl wereldwijd jonge meiden elkaar snikkend in de armen vallen: Michael Jackson is dood. Op tv verschijnen beelden van zijn optredens: gillende teenagers: Michael I love you, handen die naar hem worden uitgestoken alsof hij hun redder is: my god, Michael!

Ik schrijf dit terwijl op tv het spektakel woedt van een memorial ter ere van de King of Pop, de God of Pop.

[p. 21]

‘Zelfs goden, ze worden geboren / in hoofden, doven uit tot een mythe’, schreef ik in het gedicht ‘Thetis' hiel’ uit de bundel De buigzaamheid van steen.

Hoe eenzaam kan iemand zijn? In het gedicht ‘Een vader’ is sprake van iemand die zich alleen op een eiland bevindt. Waarvan dat eiland is gemaakt, wordt niet vermeld, maar de ‘ze’ in het gedicht ‘zoekt zich iemand’, hunkert naar gezelschap, een lijf om zich tegenaan te schurken. En als er dan iemand komt opdagen, hecht ze zich aan hem, ‘ontvangt en bedient hem’, wat dat ook moge betekenen. En als de man daarna weer vertrekt, wacht ze, een wachten dat volledig bezit van haar neemt, een verwachten wordt.

In de Oudheid was er nogal eens sprake van een zwangerschap die werd toegeschreven aan het bezoek van een god. Het was een manier voor vrouwen om zo'n zwangerschap te verklaren. Verkrachtingen kwamen ook in die tijd voor, loverboys zijn geen nieuw fenomeen. Meisjes uit de sloppenwijken, slavinnetjes, ja, die konden een pak slaag krijgen en verder werd hun zwangerschap tot de normale gang van het leven gerekend. Maar kwam je uit de betere kringen dan kon je moeilijk zeggen: een meer of minder leuke avond gehad met de buurjongen. Een god kwam dan van pas, gaf de nodige chic aan een ongelukje of verkrachting.

Zeus bijvoorbeeld werd er nogal eens bijgesleept als berucht rokkenjager. Mensen zijn slim, ook wat betreft het gebruik van hun goden.

En niet alleen in de mythen van de Griekse Oudheid vinden we dit soort verhalen, ook in de bijbel is er sprake van. Neem Genesis 6, daarin staat dat de zonen Gods zich vrouwen nemen uit de dochters der mensen. Godenzonen, ze kunnen de aardsvrouwelijke schoonheid niet weerstaan. Maar zoals Achilles, de zoon van Thetis, sterfelijk was omdat zijn vader Peleus een sterveling was, zo zijn ook de kinderen geboren uit een godheid en een vrouw sterfelijk.

De goden kiezen zich een mensenvrouw, de vrouwen vinden hun god, hun grote liefde. Daaraan offeren ze: hun liefde is het altaar waarop ze zich vleien, zichzelf (op)offeren. Ze baren kinderen behept met eenzelfde drift naar gemeenzaamheid, met eenzelfde hang naar ‘de religie der liefde’. Zonder liefde, zonder de angst voor verlies, zonder pijn en verdriet geen religie.

Op een dag bezoek ik het eiland Aegina. Het eiland is vernoemd naar de dochter van de riviergod Asopus. Zij werd op zeker moment door Zeus opgemerkt, met alle gevolgen van dien. Hij bracht haar naar een onbewoond eiland en daar baarde ze haar zoon Aeacus. Als eerbewijs aan zijn moeder noemde Aeacus later zijn geboorte-eiland naar haar: Aegina. Zij leerde hem wie zijn vader was: jij bent het kind van een god.

Ik huur een auto om het eiland te verkennen, om de tempel gewijd aan Aegina te bezoeken. Hitte en stilte vieren er alleenheerschappij. In de naaldbomen ruist een wind als in een paradijs wanneer een God zijn schepping bezoekt. De cicaden maken de hitte stroperig en schel.

[p. 22]

Op die plek kom ik haar tegen: Aegina. Ze kijkt uit over zee en draagt een dunne jurk die om haar benen wappert. En daar komt ‘Hij’: bruinverbrand, wit shirt, blauwgrijze knielange broek, blote voeten, stevige doelgerichte gebaren, zwart haar, een lach die haar tegemoet davert en ogen die betoveren, waarvoor ze als een blok valt: Hij is het!

Zo worden goden gevonden door vrouwen. Op een stenen muurtje liggen twee hagedissen half over elkaar heen.

In breedbeeld zie ik het ritueel van een hedendaagse verering. 11.000 gelukkigen hebben een kaartje weten te bemachtigen voor het bijwonen van de herdenkingsdienst in het Staples Center. Als decor wordt het raam van een kathedraal geprojecteerd, afgewisseld met het portret van hun Icoon. Het programma ‘40 dagen zonder seks’ is door de happening komen te vervallen.

Michael Jackson is overgegaan naar de wereld van de legendes. Zijn kist met stoffelijk overschot oogt als een altaar overdekt met bloemen. Erachter staat een sliert kinderen ‘Heal the world’ te zingen, aangevoerd door een zangeres met de uitstraling van een priesteres.

Kort daarvoor was hij door een pronte dame uit het Huis van Afgevaardigden op grond van Resolutie 600 uitgeroepen tot ‘Legende van Amerika’. Hij was de grootste van de 20e en 21e eeuw, stelde ze, hij symboliseerde wat Amerika is voor de wereld: de Barmhartige Samaritaan.

Amerika, het land van de religie bij uitstek: Amerika, het land waar een veelgodendom woekert.

Wie achterblijft bouwt zich een altaar. Wie achterblijft offert aan de verbeelding. Het is de Spirit die wordt aanbeden wanneer een sterveling zijn lichaam heeft uitgetrokken of met lichaam en al is vertrokken. Het is het altaar dat blijft, dat kan worden getoond als teken of bewijs.

Hester Knibbe

Een vader in moedertaal [Medeklinker]

‘Vaders eten hun kinderen op’, was het motto van een zeer verbitterde vriendin van mij. Dit cynisme is in mijn hoofd blijven nagalmen en zet nog steeds met enige regelmaat zijn tanden in al wat over vaders gaat. Zo kon ik destijds de ideële reclamespot ‘Wie is toch die man, die 's zondags altijd het vlees komt snijden?’ niet horen, zonder even voor me te zien hoe de betreffende huisvader het mes in zijn eigen kindertjes zette. En natuurlijk drong die reclamespot zich ook tijdens het lezen van ‘Een vader’ aan me op.

[p. 23]

Het gedicht van Hester Knibbe gaat, in veel sterkere mate nog dan het reclamefilmpje, over een afwezige vader. Afwezige vaders maken een diepere indruk op kinderen dan aanwezige, zo wil de populaire wetenschap, en dit werd geïllustreerd door een vriend van me. Hij kon zich zijn vader nauwelijks heugen. De bedelbrieven, die hij in opdracht van zijn moeder aan zijn gedeserteerde verwekker schreef, herinnerde hij zich echter maar al te goed. Toen hij als vijftienjarige zijn onafhankelijkheid wilde bewijzen liep hij, net als zijn vader destijds, bij zijn moeder weg. Hij kreeg een baantje in het vaderlijk bedrijf, waar iedereen zich over de gelijkenis tussen de twee verbaasde. Want niet alleen fysiek leken ze sterk op elkaar, ook vertoonde de jongen allerlei andere trekjes die het resultaat leken van jarenlange, zorgvuldige imitatie - hoewel hij ze als kind nooit had kunnen gadeslaan en zijn moeder er nooit met een woord over had gerept. Hij nam zijn intrek in de woning van zijn verwekker, die zelf bij zijn nieuwste vriendin verbleef, en verpatste stukje bij beetje de complete inboedel, alsof hij alle onbeantwoorde bedelbrieven alsnog te gelde wilde maken. Zo bleef hij loyaal aan beide ouders.

Dit is niet wat Hester Knibbe schrijft: dit is de klankkast waarin haar gedicht bij mij terechtkomt.

Wat mij in dezen intrigeert is de rol van de moeder, die het nooit goed schijnt te kunnen doen: het is om het even of ze haar kinderen aan een slechte vader opoffert of ze juist bij hem uit de buurt probeert te houden. Het is makkelijk om de moeder als slachtoffer van wegloper of huistiran te zien, maar laten we haar rol niet onderschatten, of evenmin beperken tot het kansspel van de partnerkeuze.

Vanuit de hierboven geschetste achtergrond stap ik ‘Een vader’ binnen en lees: ‘Beland op zoiets als een eiland’. Of het hier een zelfgekozen bestemming betreft of een verbanningsoord, blijkt niet duidelijk uit de tekst. Maar ik denk meteen aan een populaire damesblaadjestheorie, die de relatieperikelen tussen man en vrouw verklaart uit de ligging van hun voortplantingsorganen aan de buitenkant, respectievelijk de binnenkant van hun lichaam. Volgens die theorie zou een vrouw degene met wie zij een seksuele relatie onderhoudt, een centrale en diepe plaats in haar leven toebedelen, terwijl de seksuele partner van een man er maar zo'n beetje bij hangt, een buitenstaander blijft in zijn leven en hooguit dienst doet als vluchtheuvel, vakantieoord.

Eiland dus. Alleen zoekt ze zich iemand. (Als predicatief bijvoeglijk naamwoord zou ‘alleen’ haar geïsoleerde positie aanduiden, als bijwoord contrasteert het juist.) En ze neemt dan bijvoorbeeld - heel actief - de man die van zee komt. Zouden er op het eiland zelf ook mannen zijn, of impliceert ‘alleen’ hier dan toch een isolement, waaruit de uitverkoren man zich vervolgens terugtrekt? Dezelfde ambiguïteit zie ik in ‘ontvangt en bedient hem’ tegenover ‘als ze weer wil’ - want

[p. 24]

op basis van haar dienende rol zou je vervolgens bijna automatisch lezen: ‘als hij weer wil’. Híj is immers degene die komt en gaat? Toch staat er niet ‘omdat ze weer wil’ - het ‘hier’ staat los van zijn terugkeer of haar wil.

Mede doordat het gedicht deel uitmaakt van de reeks ‘Huidig’, is het eiland volgens mij de onbewogen spil tussen een verleden en een toekomst, waar het ‘hier’ wordt ingericht, als monument en als baken. Voor als hij terugkeert - in het werk van Hester Knibbe ontdek ik regelmatig een kringloop, het natuurlijke ritme uit predigitale tijden. Maar zij geeft er telkens een eigen draai aan, als aan een dop die te strak wordt aangedraaid waardoor deze uit de schroefdraad springt en de geest uit de fles laat.

Want hoe vanzelfsprekend is het wachten voor de vrouw? De mythe wil dat vrouwen zich door hun maandstonden en zwangerschappen van nature in een afwachtende positie bevinden, als op een eiland. Het gedicht draait met deze mythe mee: wachten (met daarachter een witregel die we naar believen kunnen vullen met geduld of ongeduld) maakt deel van haar lijf uit (en dan één slag verder) voortaan. Want er was kennelijk geen wachten tot de vrouw zich een man nam.

En na het woordeloze, lichamelijke wachten duikt de verleden visser op en wordt herkend in het hier en nu. De inrichting van dat hier en nu, het altaar, is de eerste plek waar, in de toekomst, tegen nageslacht, gesproken wordt: Je vader.

Ook het ‘In Holland staat een huis’-scenario waarbij de man een vrouw kiest en de vrouw een kind, krijgt hier een andere wending: de vrouw neemt de man, de vrouw benoemt de vader. De vrouw kiest naar welk altaar ze haar kinderen brengt.

Dat altaar is, in mijn interpretatie, het woord. Het is ‘ein Wort nach dem Bilde des Schweigens’, een woord naar het beeld van het zwijgen, zoals Paul Celan het noemt. De vader wordt benoemd in de moedertaal, de woorden die wij van onze moeders leren. Ik moet daarbij onwillekeurig denken aan een beroemde zoon van een afwezige vader: Desiderius Erasmus, de grote humanistische geleerde, die zijn hele volwassen leven niets anders dan Latijn gesproken heeft. Tijdens het hier en nu van zijn stervensuur, op het altaar van de dood, stamelde hij zijn laatste woorden - ‘Lieve God’ - in de moedertaal uit zijn kindertijd.

De moedertaal, waarmee we het hier en nu als monument van het verleden en als baken van de toekomst vastzetten, is de spil rond welke vaders en kinderen draaien, zowel de aanwezige vaders als de afwezige, zwijgende goden. Het zijn - in dit gedicht - vrouwen die dat altaar bouwen (in de laatste strofe krijgt ‘zij’ extra nadruk aan het einde van de zin). Welke offers zij er brengen, vermeldt het gedicht echter niet.

Catharina Blaauwendraad