Liter. Jaargang 12

Verhalen, vragen

‘God schiep de mens omdat hij van verhalen houdt.’ Het is een beroemde quote van Elie Wiesel, die waarschijnlijk niet eens van hemzelf is. Het tekent hem wel, en met hem het (chassidische) Jodendom dat Wiesel vertegenwoordigt. Het joodse volk heeft overleefd door het woord, door te blijven vertellen.

Elie Wiesel was één van mijn eerste helden in die opwindende periode dat ik de literatuur begon te verkennen. Ik kocht zijn ontroerende eerbetoon aan het chassidisme. Vuur in de duisternis, voor een paar gulden in de ramsj. ‘Mijn vader was een verlichte geest; hij geloofde in de mens. Mijn grootvader was een vurig chassied: hij geloofde in God. De ene leerde me spreken, de andere leerde me zingen.’ Nu ik het vijftien jaar later voor de derde keer lees, valt me op dat het geen historisch verslag wil zijn, maar een persoonlijke evocatie, waarbij de verschrikkelijke ervaringen van de joden in de twintigste eeuw steeds op de achtergrond aanwezig zijn. Want dat is het ene verhaal dat Wiesel wil, nee, moet vertellen.

Twee jaar geleden verschenen Wiesels memoires in het Nederlands: Alle rivieren stromen naar de zee. Een vuistdik boek, en dan beslaat het nog maar de eerste helft van zijn leven. Inmiddels verscheen ook het tweede deel, Toch raakt de zee niet vol. Wiesel werd in 1928 geboren in Sighet, Hongaars-Roemenië. De joodse gemeenschap daar werd, als in zoveel plaatsen, vernietigd door het nazi-geweld. Wiesel zelf kwam terecht in Auschwitz en Buchenwald. Die ervaring zou de rest van zijn leven bepalen. Voortaan stond zijn leven in het dubbele teken van schuldgevoel - waarom hij overleefde, maar zoveel anderen niet - en daarmee verbonden de drang om telkens opnieuw te getuigen van de ellende die hij had aanschouwd. Want tot Wiesels verbijstering gaan de meeste mensen na de oorlog over tot de orde van de dag, en zijn de verschrikkingen uit de kampen nauwelijks bespreekbaar. Nacht, zijn bekendste boek, verscheen in 1958 en was één van de eerste expliciete kampverslagen. ‘Als ik in mijn leven maar één boek had mogen schrijven, dan was het dit geweest’, zegt Wiesel zelf. Al zijn latere werk is erdoor gestempeld. Dit zou zijn taak zijn: om te blijven getuigen, zodat de verschrikkingen niet vergeten zouden worden.

In Alle rivieren stromen naar de zee vertelt hij hoe het gegaan is. Na de beschrijving van zijn relatief onbezorgde kinderjaren valt in het tweede hoofdstuk, ‘Duisternis’, de nacht. Sindsdien draagt Wiesel een nameloze ontreddering met zich mee. Het boek gaat verder, na de oorlog, over zijn jaren als journalist, zijn wereldreizen, het ontstaan van de staat Israël, zijn ontmoetingen met Singer, Heschel, Kazantzakis en talloze an-

[p. 77]

dere beroemdheden. Een veelzijdig en interessant leven. Maar de schaduw blijft erover liggen. Met Mauriac, die het voorwoord zou schrijven voor Nacht, voert Wiesel een aangrijpend gesprek over Jezus en de christenen. ‘We moeten Jezus niet laken’ zegt Mauriac met zachtere stem. ‘Het is niet zijn schuld dat wij hier op aarde zijn liefde voor ons miskennen...’ ‘Ik laak Jezus niet. Hij is door de Romeinen gekruisigd en nu zijn het de christenen die hem folteren.’ (blz. 386).

Nacht is vaak gelezen als het boek van iemand die door Auschwitz zijn geloof verloren is. Dat dat niet klopt, wordt ook in deze autobiografie van begin tot eind duidelijk. Het is waar: zijn kinderlijk vertrouwen op de goedheid Gods verdween toen Wiesel moest toeschouwen hoe onschuldige Joodse kinderen gruwelijk vermoord werden. Maar zijn Godsbesef werd niet minder: het werd geproblematiseerd. ‘Gods lijden’, heet een hoofdstuk waarin hij stamelend de gedachte uit de Midrash uitwerkt dat God met zijn kinderen in ballingschap gaat. Het blijft bij het verkennen van een vraag. ‘Treblinka heeft alle rechtvaardigingen uitgewist. En alle antwoorden.’ En daarom: ‘op het vlak van God hoort alles tot het mysterie.’

Wiesel is daar heftig op aangevallen. Bijvoorbeeld door Arnon Grunberg, die Wiesel in een zeer kritisch interview in nrc (4 mei 2007) de vraag stelde waarom hij nog in God geloofde en hoe hij nog hoop durfde koesteren. ‘Ik heb alle redenen van de wereld om wanhopig te zijn’, antwoordde Wiesel. ‘Maar ik sta het mezelf niet toe, vanwege het anders-zijn van de ander.’ Dat klinkt naar Emmanuel Levinas.

‘Vragend jodendom’, zo heet een artikel van Levinas. Dat vragende is, naast het verhalende, een belangrijk kenmerk van Alle rivieren stromen naar de zee. Het staat bomvol met vraagtekens. Met dat hij aan het vertellen is, bevraagt Wiesel zichzelf en zijn lezers of hij het zo wel juist vertelt, of er ook geen andere lezingen mogelijk zijn. Dat zegt iets over de persoon Wiesel. Hij beschrijft zichzelf als een sensitief, zoekend, eindeloos aarzelend mens, zo aarzelend soms dat het bij de lezer irritatie opwekt. Maar het stellen van vragen aan de wereld, aan de mens, aan God, behoort ook wezenlijk tot het geloof van het jodendom. Terwijl het christendom eerder geneigd is om antwoorden te geven, laat het jodendom de vragen staan. Zolang er lijden is, moet de waarom-vraag klinken. Zo kon Wiesel blijven geloven, juist doordat hij God die ene vraag is blijven stellen: waarom Hij zweeg. Elie Wiesel lijkt daarin op de achttiende-eeuwse chassieden die hij opriep in Vuur in de duisternis. Ze hielden vast aan hun God, niet door zijn beleid te accepteren, maar door Hem ter verantwoording te roepen. Tijdens een grote hongersnood riep één van hun rabbi's de Talmoedgeleerden bijeen: ‘Ik heb u nodig om recht te spreken. Ik beschuldig Degene die zijn kinderen doodt.’ Zonder schroom werd God voor het gerecht gedaagd. Na een drie dagen durend proces, waarin de zaak van alle kanten bekeken werd, kwam het tribunaal tot zijn uitspraak: ‘Aangezien de Vader zijn kinderen moet voeden, wordt hem geboden aan de hongersnood een einde te maken.’ Of het gebeurde, is niet bekend. Maar die vasthoudendheid, daar valt wat van te leren.

Elie Wiesel, Alle rivieren stromen naar de zee. Memoires. Meulenhoff, Amsterdam 2007, 688 blz., €29,95.
Coen van Alphen