Liter. Jaargang 12

Crisis en kruis bij een cynicus

Op het omslag van Het lam van Peter de Vries staat een stapel kranten afgebeeld. De bovenste krant laat nog net een foto van een concentratiekamp zien, met daarboven de kop: ‘De mens is tot alles in staat’. Bovenop deze stapel kranten ligt een lam je berustend aan te kijken - zijn poten zijn aan elkaar gebonden.

De boodschap lijkt duidelijk voor wie Pasen heeft gevierd. En de titel ook. Maar als je als lezer op grond van deze gegevens achter het omslag een verhaal verwacht aan te treffen met een eenduidig christelijke boodschap, dan heb je het mis. Hoofdpersoon Don Wanderhope is bepaald geen lammetje. Als zoon van Nederlandse immigranten in Chicago zet hij zich af tegen het milieu waarin hij opgroeit, niet in het minst tegen het geloof van die gemeenschap. Hij staat daarin overigens niet op zichzelf. Zijn vader is een aartstwijfelaar; zijn broer Louie twijfelt juist niet. Integendeel, Louie sterft - nog jong - in de overtuiging dat er geen God bestaat. Don trekt zich op aan zijn broer en lijkt er hetzelfde ‘geloof’ op na te houden. Hij leeft volgens zijn eigen moraal en trekt zich van God noch gebod iets aan. Maar het leven dwingt hem op de knieën. Een voor een raakt hij werkelijk iedereen die hij liefheeft kwijt aan de dood. Het verlies van de een lijkt hem meer te raken dan dat van de ander, maar wanneer tot slot zijn enige dochtertje een langzame dood sterft door leukemie, brengt dat hem pas in een fundamentele crisis.

Hoe verwoord je als schrijver zulke zware thematiek? De Vries, Amerikaans schrijver van vooral komische literatuur, weet er wel weg mee. Niet voor niets is het dochtertje van de hoofdpersoon een fan van komedies. Haar eigen vader komt, als was hij hoofdrolspeler in een film, in diverse ongemakkelijke situaties terecht, die hilarisch bedoeld zijn. Maar naarmate het verhaal vordert, wordt het steeds ernstiger en blijft de komedie op de achtergrond. Eerlijk gezegd begint het me vanaf dat moment pas echt te boeien. De cynische toon, die ontstaat wanneer je een verhaal vol lijden komisch wilt verwoorden, stond me van meet af aan tegen, maar wanneer Dons dochtertje Carol ziek wordt, zie je voor het eerst wat er in het diepst van Dons hart leeft. Achter het cynisme blijkt zich een kwetsbare, liefhebbende vader te verschuilen.

Het leven dwingt Don op de knieën, schreef ik. En inderdaad lijkt dat het geval aan het einde van het voorlaatste hoofdstuk wanneer Wanderhope letterlijk eindigt ‘aan de voet van het Kruis’. In de hoofdstukken daarvoor zijn er al wel tekenen die erop wijzen dat Dons geloof in het niet-bestaan van God toch niet zo onwankelbaar is als het lijkt. Interessant in dit verband is de rol van Stein, de lotgenoot die Don tegenkomt in het ziekenhuis op de afdeling met leukemiepatiëntjes. Stein heeft er een genoegen in om overal luid en duidelijk, te pas en te

[p. 71]

onpas te verkondigen hoe dwaas het is in een goede God te blijven geloven te midden van deze ellende. Don heeft juist nog overmoedig in honderd woorden zijn levensfilosofie uiteengezet voor een universiteitsblad: ‘Ik geloof dat een mens moet leren te leven zonder de vertroosting die religie heet, waarvan immers zijn eigen intelligentie hem inmiddels wel verteld moet hebben, dat die tot de kindertijd van het ras behoort.’ Maar nu begint hij tegenover deze Stein voorzichtig argumenten te zoeken die het geloof kunnen verdedigen. Zoals hij het zelf verwoordt: ‘[Stein] was de advocaat van de duivel tegen wie ik mijn overpeinzingen kon laten stuiteren, de rots waartegen ik mijn hunkeringen en gedachtes kon smijten om ze zo oprecht te onderzoeken en te testen, want zoetsappige vroomheid kon me die dienst niet verlenen. Hij was de doelman, achter hem moest ik mijn puck krijgen.’

De persoonlijke crisis van Don brengt hem dus aan de voet van het kruis - en hij zou daar gebleven zijn als het boek was geindigd op pagina 110. Dat is het echter niet. Op pagina 111 vangt een nieuw hoofdstuk aan waarin alles, ook het sterven van Dons dochtertje, weer in een ander perspectief komt te staan. Misschien is dit hoofdstuk er een van de oorzaken van dat recensenten verschillen van mening over de vraag of we Het lam een christelijke roman kunnen roemen? Mijns inziens is Dons geloof als het eropaan komt toch niet zozeer het geloof in een Verlosser, als wel in verlossing en troost door medemenselijkheid en mededogen. ‘We worden uiteindelijk inderdaad door genade gered - de genade die we geven, niet die we krijgen’ is een van de inzichten van Wanderhope. Ik kan dan ook niet meekomen in de mening van Willem Jan Otten, te lezen in het nawoord, dat Het lam van Peter de Vries een ‘werk van suprême godsvrucht’ zou zijn. En ook vind ik het veel te sterk geformuleerd dat het ‘de ene onontbeerlijke Oer-Hollandse Roman [is] die de Nederlandse literatuur niet heeft voortgebracht’ en ‘die, in onze verwarrende tijd van vaak zeverig en ietsistisch religieus gerevival, vele lezers een zucht van opluchting zal bezorgen’. Maar dat neemt niet weg dat dit boek de geloofscrisis goed voelbaar weet te maken.

Een goed verhaal roept vragen op, en dat doet Het lam óók. Voor mij is het echter niet de belangrijkste vraag of we deze roman christelijk kunnen noemen, of dat de hoofdpersoon aan het eind van het verhaal nu wel of niet gelooft. Iets anders houdt me bezig na lezing van Het lam: waarom is er nooit een antwoord op de vraag naar de zin van het lijden? Altijd krijgen christenen deze vraag weer voor de voeten gegooid. Boeken zijn erover vol geschreven (en wat dat betreft verschilt dit verhaal - wat Willem Jan Otten dan ook mag zeggen - niet van een exemplaar van bijvoorbeeld Maarten 't Hart), maar hoe deze vraag hierin ook omen omgekeerd wordt, het hoogste wat een mens lijkt te kunnen bereiken is aanvaarding van het lijden. Zelfs in de Bijbel is het antwoord niet te vinden. God legt Job de hand op de mond.

Of.. Ik kijk nog eens goed naar het omslag van het boek. Misschien wijst dat me in de richting van een antwoord?

Peter de Vries, Het Lam (met een nawoord van Willem Jan Otten). Brandaan, Barneveld 2008, 224 blz., €19,50. Vertaald door Reinier Sonneveld. Oorspronkelijke uitgave: Blood of the Lamb (1961).
Marianne Dingemanse