Liter. Jaargang 12

[p. 21]

Wiel Kusters & Huub Beurskens
Klinker & Medeklinker

Naturaleza muerta

Soms als ik denk aan hoe de dood zal zijn
zie ik het pad van stenen in de heek
die zonder water stroomde, witte lijn
waarnaar ik in de middaghitte keek.

Van steen naar steen geleid kijk ik omhoog
naar hellingen rondom, het steile groen
dat onbegaanbaar is, maar minder droog.
En dan de vraag hoe ik die twee verzoen.

Ik zie de stenen in hun stilstand aan.
Voel hoe de zon dan ook in mij bereikt
de witte gladheid van hun koel bestaan.

Hoe het vergaan voorgoed geweken lijkt.
Een pad dat nu al jaren in mij daalt,
maar niet dan na mijn dood naar water taalt.

Uit: Wiel Kusters, Als kind moest ik een walvis eten, 2002.

Dat ik daar lag, in 't gras [klinker]

Even wat water tussen de stapstenen, even wat leven van toen tussen de woorden van nu. Hoewel ‘nu’? Ik schreef ze acht of negen jaar geleden, op basis van een ervaring uit 1979.

Ik was met mijn vriend, de schilder Gèr Boosten, in Ulldemolins, een nogal afgelegen vlek in Catalonië, in een huisje waarvan de woonkamer hem tot atelier diende en waar ik in mijn slaapkamer werkte aan een tafel, opgebouwd uit een deur die we uit haar scharnieren hadden gelicht en over de rug van twee stoelen

[p. 22]

gelegd. Ik keek er de drukproef na van De gang, gevolgd door Carbone notata, probeerde iets essayistisch over de poëzie van Gerrit Kouwenaar, het begin van Een tuin in het niets, en schreef een paar kleine gedichten, waaronder ‘De krekels’, ‘Een zeis’ en ‘Iets te vieren’, die sinds 1981 in de bundel Hoofden trachten te overleven.

Wanneer we niet werkten of in sterke gesprekken verzeild waren geraakt - het woord ‘sterk’ moet hier worden gelezen als in de combinatie ‘sterke drank’, ze leverden door hun felheid (we waren nogal verschillend) soms een kater op - wandelden we in het ruige landschap. Zonder veel woorden.

Het was tijdens een van die wandelingen dat ik, in een dal met vrij steile, wildbegroeide hellingen, de drooggevallen beek heb gezien die meer dan twintig jaar later uitliep op ‘Naturaleza muerta’ (Stilleven).

Mijn kameraad was, zich vastgrijpend aan takken en stammetjes, omhooggeklauterd naar waar hij grotten in de rotsachtige dalwanden vermoedde, een vermoeden dat sterk op zijn verbeelding werkte. Ik zat in het gras, getroffen door het pad van witte stenen die de kronkelweg van het weggevloeide water markeerden. Hoe pathetisch het nu ook klinkt, in deze prozawoorden, er overviel mij een gevoel van diepe eenzaamheid. Angst. Naast mij paarden twee insecten, ik zag een trillend vraagteken over een trillend uitroepteken gekromd. Ik was tweeëndertig. Over de dood spreken of schrijven betekende nog: niet erover denken.

Toen ik ‘Naturaleza muerta’ schreef - ik denk in nauw emotioneel verband met het gedicht ‘Eiland’, dat er in de bundel Als kind moest ik een walvis eten op volgt - was ik verder. Dat wil zeggen, dichter bij huis en dichter bij een soort aanvaarding van de gedachte, de gedachte, dat men zich met de dood kan verzoenen als het moet. Of moet als het kan.

Toen werd dat ‘pad van stenen’ in een drooggevallen beek tot een beeld voor het opgelost zijn van het leven. Ik denk dat het gedicht daar in zijn terzinen over spreekt. En ook over de hoop dat mijn bestaan geleidelijk steeds dieper daalt naar een vereniging met mijn grond. Mijn Grond. Waarom geen hoofdletter.

Dat is geen vorm van levensverzaking of levensangst. Voorlopig stroom ik met graagte verder. En kan ik adem blazen in de woorden van mijn gedicht als iemand vraagt het voor te lezen.

Ooit zal ik dat natuurlijk niet meer kunnen. Dan hoop ik op een lezer die mijn woorden een keer zegt. Dan komen diens adem en het water uit de laatste regel heel dicht bij elkaar.

Wiel Kusters

[p. 23]

De stille natuur van de levende dood [medeklinker]

Wat mij het meest frappeert en daarmee begeestert aan het bij herhaling en daarmee steeds intenser lezen van het sonnet ‘Naturaleza muerta’ van Wiel Kusters, is dat de vanzelfsprekendheid die het gedicht bij eerste lezing lijkt te hebben een vanzelfsprekendheid blijft, terwijl almaar meer, ja, terwijl alles binnen het gedicht met elkaar verweven blijkt. In eerste instantie lijkt de taal van het gedicht een soort mijmerend praten, ook al zie je of voel je direct de eindrijmen, een aantal binnenrijmen en een lyrische cadans. Alle woorden zijn van de alledaagse soort. Het enige wat er qua woordkeuze uitspringt, is dat wat erboven staat, ‘naturaleza muerta’, de woorden die het Spaans gebruikt, zoals het Frans ‘nature motte’ zegt, om aan te duiden wat het Nederlands een ‘stilleven’ noemt.

Ik erger me meestal aan het van elkaar losschrijven van Nederlandse woordsamenstellingen - een verschijnsel dat, waarschijnlijk onder invloed van het Amerikaans, in ras tempo terreinwinst boekt -, maar voor ‘stil leven’ zou ik graag een officiële uitzondering maken, zeker bij ontstentenis van het begrippenpaar ‘natuur’ en ‘dood’ voor hetzelfde. Hoewel ik als Spanjaard, Fransman of Italiaan misschien wel weer jaloers zou zijn op juist die combinatie van ‘stil’ en ‘leven’. Het gedicht van Wiel Kusters gaat in feite ook over zoiets als het stille leven van de dode natuur of over de stille natuur van de levende dood.

‘Soms als ik denk aan hoe de dood zal zijn’, zo luidt de eerste versregel. Zonder gebruikmaking van interpunctie gaat deze uitlating over in de tweede regel, ‘zie ik het pad van stenen in de beek’, eveneens zonder interpunctie. Maar in regel drie staat opeens een komma en regel vier eindigt met een punt. Dat betekent dat het ontbreken van interpunctie in de eerste twee regels niet voortkomt uit een of ander zelfopgelegd modernistisch poëticaal decreet. Het betekent wel dat de woorden in hun nevenschikking als het ware doen of uitbeelden wat ze zelf zeggen, waarover ze spreken, dat ook zij een soort pad vormen, als ‘het pad van stenen in de beek’. Ze tonen daarbij tegelijkertijd een stroom, want we lezen ze nu eenmaal allereerst van links naar rechts en van boven naar beneden, maar ze vormen zelf ook een soort bedding waarin ze als stenen elk voor zich relaties aangaan en patronen vormen met de andere woorden. Dat laatste houdt in dat ze noch eenduidig zijn, noch slechts op één doel, voor- of neerwaarts zijn gericht.

‘Het pad van stenen’ kun je lezen als een pad voor het water (dat tijdelijk niet voorhanden is, ten gevolge van de hitte van de zomer - die niet wordt genoemd maar wordt gesuggereerd), een pad bestaande uit stenen dus. Maar met evenveel recht kun je dit ‘pad van stenen’ lezen en zien als het pad dat die stenen zelf aan het afleggen zijn, een beweging die nu even lijkt te zijn stilgelegd, maar die straks, door de komst van nieuw water weer kan worden voortgezet.

[p. 24]

Wanneer ziet de ‘ik’ dit pad? ‘Soms’ zegt steen één. ‘Als ik denk’ voegen de volgende stenen eraan toe. Als de ik denkt ‘aan hoe de dood zal zijn’. ‘Aan’? Ja, en niet ‘over’! Zoals er ook niet ‘wat’ staat, maar ‘hoe’, een woord dat in elk van de drie volgende strofen zal worden herhaald. En, let op, er staat evenmin zoiets als ‘hoe het is om dood te zijn’!

De dood zal zijn, dat staat vast, letterlijk in de toekomende tijd. Daartegenover staat dat de ‘ik’ soms, dus als hij denkt aan hoe de dood zal zijn, juist iets ziet in de verleden tijd: de heek ‘die zonder water stroomde’. Wat zal komen, doet hem denken aan wat was, zoals de witte lijn van de stenen doet denken aan water dat er voorheen stroomde. Het Spaans van de gedichttitel doet overigens vermoeden dat het hier gaat om een accidentele herinnering aan een waarneming en beleving in een Iberische zomer en wellicht heeft de ik-persoon nooit water in die beek gezien: de stromende beek leefde stil in zijn verbeelding. Intussen is een herinnering op zich altijd een actuele gebeurtenis. Vandaar ook dat de verleden tijd, zo gauw de herinnering zich heeft aangediend, meteen weer wordt verlaten en het gedicht in de tegenwoordige tijd zijn weg vervolgt.

‘Naturaleza muerta’ bestaat uit bewegingen en tegenbewegingen. Het pad van stenen leidt het oog juist weer daarheen waar de stenen en waar het water vandaan kwamen: omhoog, de onbegaanbare, groene hellingen op en wie weet nog verder. Midden in het gedicht doet zich dan ook de vraag voor hoe de ‘ik’ oorsprong en einde met elkaar zou kunnen verzoenen. Met andere woorden, wat zegt dat kennelijk cyclische natuurproces over mijn innerlijk en over mijn eigen rol (of gerol) daarin?

De ‘ik’ is hier in elk geval geen objectieve, autonome, gesloten entiteit. Hij wordt in zijn waarnemingen ‘geleid’. En ziet ‘de stenen in hun stilstand’ aan, alsof de stenen terugkijken en hun stilstand een schijngestalte van het bewegend leven is. (Wat in feite ook zo is, want is ook een steen niet een en al bewegen van elementaire deeltjes?) Hoe meer je naar de dingen kijkt, des te indringender kijken ze naar jou terug, aldus de Britse dichter-jezuïet Gerard Manley Hopkins in de tweede helft van de negentiende eeuw. Hier, bij Wiel Kusters, vindt dat ‘indringen’ bijna letterlijk plaats: nadat de ‘witte gladheid’ van het ‘koel bestaan’ van de stenen de ‘ik’ duidelijk heeft getroffen (zowel in de betekenis van ‘aangegrepen’ als ‘ontmoet’), geraakt die ‘in mij’, wordt het beeld geïncorporeerd. De associatie van stenen en knekels dient zich aan, althans bij de lezer, want - kijk, hier bewoog de hand en stroomde de geest van een ware dichter over zijn woorden - het sonnet zelf laat het na het pad van die mogelijkheid voor ons verder uit te kappen en te plaveien.

[p. 25]

‘Hoe het vergaan voorgoed geweken lijkt.’ Dat is, als je hem zo zwart op wit ziet staan, een merkwaardige zin. Wanneer je het gedicht hardop leest, lijkt deze uitspraak een zinsdeel en daarmee een herneming, voortzetting en uitbreiding van wat met het ‘hoe’ in de strofe erboven werd gezegd. Dan kun je menen dat de ik van strofe drie met het voelen van het effect van de zon nu ook voelt ‘hoe het vergaan voorgoed geweken lijkt’. Achter ‘bestaan’ staat echter een punt en het volgende ‘hoe’ heeft een hoofdletter.

Maar klopt het wel wat ik en passant over strofe drie opmerk.? Mag ik er zomaar vanuit gaan dat de ‘Ik’ die daar de stenen aanziet ook als subject voor het ‘Voel’ in de erop volgende regel staat? Ook hier klinkt het anders dan dat het gedrukt staat. Ook hier volgt een hoofdletter na een punt. Waardoor ‘Voel’ er recht op heeft ook als inviterende imperatief te worden beschouwd.

En zo hoeft de ‘Hoe’-zin, een zin als een soort stolsel in een stroom, niet alleen gelezen te worden als een constatering, maar kan hij met misschien nog meer recht worden gezien als een uiting van verwondering. Verwondering over hoe het vergaan geweken lijkt, als een gevaar (waarvan de zes letters zich verschuilen in ‘vergaan’). Geweken vanwege een koele gladheid, inclusief de suggestie van week versus hard. Geweken ‘lijkt’: een lijk dat zich meent te kunnen maskeren als werkwoordsvorm, met een letter t.

Wat hier allemaal bij elkaar komt, zich ontvouwt en gelijktijdig gebeurt is duizelingwekkend! En precies dit duizelingwekkende veroorzaakt de sensatie van een soort verticaal belevingsmoment. Dat is precies ook wat kunst, wat een sonnet als dit vermag: het gevoel scheppen dat het voorbijgaan en vergaan even worden kaltgestellt, dat ze worden gevat, zowel in de betekenis van vastgegrepen als begrepen. En uiteraard maakt de zelfreflexie daar deel van uit, het in dat vatten vervatte begrip dat ook dit ogenblik van inzicht onhoudbaar is, dat met het klimmen der jaren het pad daalt en dat alle besef ooit weer zal worden opgenomen in de stroom.

Maar naar dat laatste ‘taalt’ het leven natuurlijk niet. Of toch? Soms? Als ik denk, dat wil zeggen, juist dan wanneer het leven taal wordt, zodat het besef van onze eigen dood kan bestaan...? Het wordt tijd ‘Naturaleza muerta’ opnieuw te lezen.

Huub Beurskens