Liter. Jaargang 12

Geboren, niet gemaakt

De Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied buigt zich over de samenstelling van een nieuw liedboek. Een mooie gelegen heid om de man te bezoeken die niet los te denken is van het Nederlandse kerklied: Willem Barnard. Zelf spreekt hij met nadruk over een kerkliedbewéging als hij het heeft over de bloeiperiode van het kerklied in de late jaren vijftig, begin jaren zestig.

‘De mensen die zich toen met het kerklied bezighielden hadden zich op het literaire en muzikale terrein reeds bewezen. Ik bedoel Muus Jacobse, Jan Wit, Ad den Besten, Willem Schulte Nordholt, ik, we hadden al poëzie uitgegeven, we waren dichters. Wij werden toen geboeid door die kwestie van de liederen omdat - en dat vind ik een belangrijk punt - een heleboel liederen die in zwang waren eigenlijk uitgingen van het geloof van de mensen, terwijl de thema's van de heilige schrift te weinig aan de orde kwamen. Wij maakten liederen die specifiek op een bepaald bijbelgedeelte sloegen.

Toen moest er een liedboek komen en dat mocht van de synode niet meer dan vierhon-

[p. 70]

derd nummers bevatten. Er waren veel te veel mensen die zich ermee bemoeiden vanuit kerkelijk, theologisch standpunt, terwijl ik dacht: ‘Het is in eerste instantie een artistiek gebeuren.’

Barnard stapte daarom al voortijdig uit de commissie en was verbaasd toen bij verschijning van het Liedboek voorde Kerken in 1973 bleek dat er zoveel liederen van zijn hand in stonden. ‘Er zijn liederen die erg de moeite waard zijn buiten de boot gevallen. En andere liederen, die muzikáal dan wel erg boeiend zijn maar waarvan ík althans de tekst niet kan meemaken, zijn er wel in gekomen. Ik houd dan ook maar mijn mond als ze worden opgegeven in de kerk.’

Barnard is bang dat de geschiedenis zich herhaalt. Dat ook in het nieuwe liedboek vooral wordt uitgegaan van theologische thema's, van een pastorale redenering die denkt dat het erom gaat dat een groep mensen aan zijn trekken komt. Met stemverheffing terwijl hij op de tafel slaat: ‘Terwijl ík maar één, absoluut maar één criterium heb: het moet een goed lied zijn, de tekst moet goed zijn. Wat is een lied, wat is een gezang? Het is een gedicht. Wie maken gedichten? Dichters! Geen knoeiers, geen klungels, geen goedwillers, geen brave mensen. Ik kan er niet tegen als ik een lied voorgezet krijg waarvan ik nadat ik de eerste regel heb gezongen al weet wat het rijmwoord van de derde regel zal zijn. Als je in de kerk zit en je voelt druppels in je nek omdat het dak lekt, wat doe je dan? Haal je dan een vriendelijke man erbij die tot de gemeente behoort en die daar een beetje aan gaat zitten knoeien? Nee natuurlijk niet, je haalt er een vakman bij. En ík vind symbolisch gesproken dus dat ik het veelal in mijn nek voel lekken als ik in de kerk moet zingen.’

Of er veel liederen van hemzelf in het nieuwe liedboek komen weet Willem Barnard niet: ‘Ze hebben mij niet geraad pleegd. Maar ik heb wel kennis gemaakt met de man die aan het hoofd staat, namelijk Pieter Endedijk. En met Pieter Endedijk kon ik heel goed praten. Dus ik dacht: “Als het in die trant gaat...” Ik ben met die man wel eensgeestes. Hij is trouwens van huis uit musicus, dus hij heeft het artistieke in zijn bloed.’

In ieder geval blijft de psalmberijming zoals die in het huidige Liedboek voor de Kerken staat bewaard in het nieuwe liedboek. Aan die berijming werkte Barnard mee. ‘Een kerkdienst waarin geen psalm gezongen wordt, is voor mij waardeloos. Als ik eens een keer met een pistool op de borst zou moeten kiezen tussen psalmen of gezangen, dan zei ik psalmen. Om hun eerbiedwaardigheid, om hun brutaliteit zoals ze spreken tegen Adonai. Ze zijn zo écht, en alle menselijke emoties en alle menselijke toestanden komen in die psalmen voor zoals wij het in de gezangen niet zouden aandurven, want dan kwamen ze vast niet in het liedboek. Maar deze psalmen staan nu eenmaal in de Bijbel, dus daarom worden die wél in de kerk gezongen.’

Barnard noemt de psalmen een ‘zeer eerbiedwaardige bundel gedichten die door de eeuwen heen is gekoesterd, heroverwogen en gezongen door de joden, en die hebben we van hen geërfd.’ De nu in Nederland gangbare traditie van het Geneefse psalter, in strofische vorm, moet zeker in ere worden gehouden volgens Barnard, hoewel sommige psalmen zich voor de strofische vorm eigenlijk niet lenen. ‘Sommige psalmen zijn zelf in het Hebreeuws ook strofisch dus die laten zich wel strofisch vertalen, maar er zijn ook psalmen die daar helemaal niet geschikt voor zijn en het is toch gebeurd. Ik ben me ervan bewust dat maar een

[p. 71]

deel van de psalmen een beetje tot zijn recht komt in de psalmberijming. En dat de psalmberijming zelf een onmogelijk moeilijke onderneming was. Je hebt te maken met een taal van niet alleen eeuwen, maar van millennia oud, het Hebreeuws. Je hebt weliswaar te maken met soms onwaarschijnlijk mooie melodieën uit een hoogtepunt van de muziekgeschiedenis, maar toch melodieën die ons niet zo makkelijk meer afgaan en dan moet je daar een hedendaagse berijming van maken. Ik denk dat allerlei enthousiaste mensen die aan het berijmen slaan geen idee hebben van de moeilijkheden die je dan tegenkomt. Dat je kennis van het Hebreeuws moet hebben enzovoort. Het zijn vaak nuances hè, je kunt niet rechtstreeks vertalen. Mensen die daar nu mee bezig zijn onderschatten, dunkt me, het moeilijke ervan vaak. Maar ik wil me daar verder niet meer mee bemoeien.’

Vreemd vindt Barnard het overigens wel dat er juist in behoudende kringen wordt vastgehouden aan het strofisch zingen van psalmen. ‘Je hebt in de Hervormde Kerk altijd al de zogenaamde gezangenkwestie gehad: men wilde niets weten van gezangen in de kerk. Maar zelf zongen ze eigenlijk niets anders dan gezangen. Want die psalmen in die strofenvorm zíjn gezangen. Dus dan vroeg ik wel eens: “Waarom zing je die psalmen nou niet onberijmd?” Bijvoorbeeld in stem en tegenstem, de ene helft zingt een vers en de andere helft ook een vers in melodieën die elkaar aanvullen, of op de manier van de Anglican Chant [reciterend zingen van de onberijmde tekst, ek]. Dat is een ideale manier, dan komt de eigen psalm - voor zover je die benaderen kunt in de Nederlandse vertaling - zelf aan het woord. Bij mijn dienst van uitvaart moet psalm 122 gezongen worden op die wijze van de Anglican Chant: Ik was verblijd toen men mij zeide: we gaan naar Jeruzalem.’

Of het zingen in de Anglican Chant voor een gemeente haalbaar is? Barnard valt al voor het einde van de vraag in met een herhaald ‘natuurlijk, natuurlijk’, om vervolgens te verwijzen naar de Oud-Katholieke kerk waarvan hij lid is geworden. ‘Daar zingen ze psalmen op drie manieren: strofisch, in de kerktoon met foon en antifoon, en volgens de Anglican Chant. En dat zijn allemaal gewone mensen en die zingen het zonder enig bezwaar. Nee, dat is een sprookje, dat het moeilijk zou zijn.’

Kwaliteit is een woord dat steeds weer terugkomt, kwaliteit in tekst én muziek. ‘Er is bij de kerkleiding vaak een soort zenuwachtigheid, zo van “De kerken lopen leeg, hoe houden we de mensen bij elkaar” en dan gaat ze achter de mensen aanlopen. Dat moet je niet doen. Je moet gewoon je eigen stijl handhaven en dan hopen dat de mensen daarvoor komen. Je kunt toch niet blijven doorgaan met water bij de wijn te doen? Het moet kwalitatief een niveau behouden want anders haakt in elk geval de culturele elite af. En dat is dan wel een kleine groep, maar het zijn wel de mensen die op den duur de culturele sfeer bepalen.’ Of dat dan ook aanspreekt voor de ‘gemiddelde kerkganger’? ‘Het moet mogelijk zijn dat je hele eenvoudige teksten hebt die zuiver zijn. En hele eenvoudige melodieën die helemaal geen hoge muzikale pretenties hebben, maar die zuiver zijn.’ Als voorbeeld neuriet Barnard de melodie die Frits Mehrtens bij gezang 223 maakte. ‘Je zingt het zo na, en je denkt “dat had ik ook kunnen verzinnen”, maar dat kon je niet. Daar moest Frits Mehrtens voor komen. We moeten échte dichters en échte muzikanten hebben, geen copywriters. Dat behoort niet. Maar ja, wie ben ik. Ik ben Willem Barnard. Ik heb mijn eigenwijze mening.’

Barnard denkt, hoopt, maar weet uiteraard niet of er steeds weer mensen zullen zijn die

[p. 72]

in staat zijn goede kerkliederen te schrijven. ‘Er zit misschien een of ander verborgen talent nu aan het absolute meesterwerk te werken, dat we pas over twintig of dertig jaar zullen herkennen. En misschien dat degenen die nu op de voorgrond treden dan vergeten zullen zijn, dat weet ik niet, dat kan niemand zeggen. Hoe beoordeel je gedichten? Van sommige gedichten denk je “dat is het”. En van andere denk je “dat zit heel mooi in elkaar, goed ritme, goed rijm, mooi gefabriceerd, maar het is wel gefabriceerd.” Als iets werkelijk van uitnemende kwaliteit is, dan voel je dat lichamelijk, en aan wie er alleen rationeel over oordelen kun je dat niet uitleggen.’ Van échte gedichten mag je wel zeggen ‘geboren, niet gemaakt’.

Elizabeth Kooman