Liter. Jaargang 11

Mooie preken

In Nederland zijn in de loop der eeuwen vele prekenbundels gepubliceerd, maar literaire status heeft de preek te onzent nooit gekregen. In literatuurgeschiedenissen wordt er geen aandacht aan besteed. Preken worden beschouwd als stichtingslectuur zonder literaire waarde. Dat is niet overal zo. De preken van John Donne bijvoorbeeld worden als onderdeel van zijn totale literaire werk gezien. Zijn laatste preek, ‘Death's Duell’ (‘Tweekamp met de dood’), geldt als een van zijn meesterwerken; in een kleine bloemlezing uit zijn werk door

[p. 76]

J. Eijkelboom (John Donne, Liefdesgedichten, heilige sonnetten en preken, Amsterdam 1988) werden ook enkele passages uit de preken opgenomen. De preken van de ‘Orateurs’ die in de zeventiende eeuw het Franse hof bedienden, gelden als schoolvoorbeelden van retorisch taalgebruik: helder en hartstochtelijk tegelijk. Men neme de proef door de preek van Bossuet ‘Over ambitie’ te lezen in Van God gesproken. De mooiste preken sinds de Bergrede, bijeengebracht door Jaap H. van der Laan (Vesuvius, Amsterdam 2007, gebonden, 511 blz., €29,95).

Ondertussen kan een kerkganger, ook in Nederland, een preek als ‘mooi’ waarderen. Van der Laan sluit daarbij aan met de welsprekende ondertitel van zijn boek. En ik moet zeggen: het zijn ook prachtige preken. Het begint al bij de eerste zinnen van de eerste preek, over het offer van Abraham (Genesis 22:1-14), van de kerkvader Origenes (derde eeuw na Christus). ‘Gelovigen,’ zo begint hij, ‘jullie zijn tot God genaderd en zien jezelf als gelovige mensen. Luister naar dit verhaal.’ In een paar woorden gebeurt hier heel veel. ‘Gelovigen’ is een gewone manier om kerkgangers aan te spreken. Maar Origenes wil niet dat zijn hoorders dit als een vanzelfsprekendheid over zich heen laten komen. Daarom zegt hij er onmiddellijk achteraan: ‘jullie zijn tot God genaderd’. Dat is immers wat gelovigen doen als zij bidden of naar de kerk gaan. Meteen daarna doet hij een andere zet als hij zegt: ‘jullie zien jezelf als gelovige mensen’. Dat zullen de meesten ook gedaan hebben. Maar door het hier hardop te zeggen, zet Origenes daar een vraagtekentje bij. ‘Luister naar dit verhaal,’ zegt hij dan. Daarna kan men dan nog eens over zichzelf oordelen. Een prachtige opening, die de hoorder van meet af duidelijk maakt: de te fabula narratur, dit verhaal gaat over jou.

In de bundel zijn vierenvijftig preken van dertig bekende predikers opgenomen, beginnend bij de in Egypte werkende kerkvader Origenes en eindigend in onze tijd bij de Nederlander Nico ter Linden. Er is veel te genieten. Fonkelend woord- en gedachtespel bij Augustinus, die zich af en toe op zijpaden laat meenemen louter vanwege het redeneerplezier. Het moet behalve stichtend ook ‘leuk’ zijn geweest zijn preken te horen. F. van der Meer vertelt in het derde hoofdstuk van Augustinus de zielzorger (Utrecht 1949) hoe de hoorders zijn preken voortdurend met applaus of instemmende kreten onderbraken. Een keer pareerde hij dit door te zeggen: ‘Zeden wil ik, géén kreten’, in het Latijn een aardige woordspeling, die hem, naar men mag aannemen, onmiddellijk weer applaus zal hebben opgeleverd. Dat men graag bij hem ter kerke ging heeft niet alleen met de inhoud van zijn preken, maar ook met zijn retorische gaven te maken. Men gunt Augustinus, al lezende, gaarne zijn spel. Het geeft zijn preken een aanstekelijke vrolijkheid die een integraal deel vormt van zijn boodschap. Waar de preek ook over gaat, de hoorder blijft achter met de indruk dat geloven een vrolijke zaak is.

De bundel doorlezende, verbaast men zich over de variëteit aan stijlen die men erin aantreft. Zo is er het tastende taalgebruik waarmee Bernardus van Clairvaux de bezoeken van Christus aan de ziel schetst, zich voortdurend ervan bewust dat hij over iets spreekt wat eigenlijk niet in woorden is te vangen. Bij meester Eckhart, de tweede middeleeuwer die in de bundel vertegenwoordigd is, wordt men verbijsterd door de drieste paradoxen waarmee hij tot aan en over de randen van het bevattelijke probeert door te dringen, tot in regionen in het goddelijke die boven ‘God’ uitgaan. Zijn preken zijn door Van der Laan opgenomen

[p. 77]

in de vertaling van de literator C.O. Jellema. De reformatoren zijn vertegenwoordigd door de volkse Luther en de meer aristocratische Calvijn.

Ik zou bijna alles kunnen noemen, maar ik wijs enkel nog op de Deen Kaj Munk, die zich in de eerste twee van hem opgenomen preken beperkt tot op het eerste gezicht kinderlijk eenvoudige hervertellingen van bijbelverhalen. Bij nader inzien blijken er in de details allerlei verborgen boodschappen te zitten. Zo laat hij in een preek over het verloren muntstuk (Lukas 15:8-10) Jezus als klein kind (niet ouder dan drie jaar) getuige zijn van de zenuwen die het verlies van een muntstuk zijn arme moeder bezorgde. Hij laat haar met trillende handen de paar meubeltjes die zij bezit van hun plaats halen. Het is Munks manier om te laten zien dat de gelijkenissen geworteld zijn in Jezus' leven. Door het zo te laten zien maakt hij ze tegelijk herkenbaar voor zijn hoorders. Ook hun gaat de gelijkenis aan. Bij herlezing blijkt er in de ogenschijnlijk ongecompliceerde verhaaltjes die Munk vertelt een diepe gelaagdheid te zitten.

Een absoluut hoogtepunt was voor mij ‘Water uit de rots’ van Tom Naastepad, een preek over de voetwassing van Jezus (Johannes 13:1-15). Hij oppert dat een radioklankbeeld van deze scène uit Jezus' leven met tien minuten stilte zou beginnen, waarin men niets zou horen dan het geluid van water in een bekken, tot twaalf keer toe. Stilte met enkel de ‘stem van het water, vriendelijk, maar zonder te vleien, hartelijk en toch koel, tot het uiterste dienstbaar en toch de situatie beheersend, schuchter lokkend als de regen op de eerste scheppingsdag, en tegelijk vol oordeel als op de laatste dag, begin en einde, Alfa en Omega.’ In die stilte, met enkel het geluid van water, laat Naastepad Jezus als een ‘trouwe hond’ langs de zitbanken van zijn leerlingen kruipen en aan hun voeten snuffelen. Hij vertelt het verhaal zo dat de hoorders van de preek in de positie van de leerlingen worden gebracht. Het is alsof Jezus aan jouw voeten kruipt. Een schokkende ervaring. Zelfs het lichaam raakt erin betrokken. Natuurlijk ben ik als theoloog bekend met de gedachte dat de Geest mensen in Christus ‘inlijft’, maar Naastepads preek maakt je ervan bewust hoe letterlijk men dat moet nemen. Hij bereikt het door de hoorders zo in het verhaal te betrekken dat ze de dingen luisterend, kijkend, vanuit hun lichaam, met de leerlingen meebeleven, en door de, soms schokkende, beelden waarmee hij de gebeurtenissen betekenis geeft. Met literaire middelen dus.

John van Eck