Liter. Jaargang 11

[p. 9]

Chava Pinchas-Cohen
De geest kan het lichaam laten dansen
Bart Wallet in gesprek met de Israëlische dichteres Chava Pinchas-Cohen

Eigenlijk zou je haar niet in Amsterdam, maar in Jeruzalem moeten ontmoeten. Dat is de wereld waarin ze naadloos past. Chava Pinchas-Cohen (1955) is een kleine, charmante vrouw. Als je haar op straat zou tegenkomen, keek je zo over haar heen. Maar zodra zij voorleest uit haar gedichten is het onmogelijk om je ogen van haar af te houden. Niet alleen haar stem, haar ogen, haar lichaam: alles is dan poëzie. De Hebreeuwse zinnen dansen door de ruimte.

Pinchas-Cohen woont in de Hebreeuwse taal als weinig anderen. Toch was het slechts een van de vele talen die zij tijdens haar jeugd in Jaffo om zich heen hoorde. Haar ouders, immigranten uit Bulgarije, spraken naast het Bulgaars de Sefardische diasporataal Ladino. Op straat pikte Pinchas-Cohen Russisch op, terwijl ook het Jiddisch overal aanwezig was. Hebreeuws leerde ze pas echt door te lezen, geconcentreerd en intensief. Het werd de taal waarin ze zichzelf leerde uitdrukken, de taal ook waardoor ze zich verbonden weet met al die eindeloze generaties voor haar die het Hebreeuws gebruikten.

Inmiddels heeft Pinchas-Cohen zich een vaste plaats verworven in de Israëlische literaire wereld. Na haar studies Hebreeuwse literatuur en kunstgeschiedenis in Jeruzalem publiceerde ze zes dichtbundels. Die werden bekroond met een indrukwekkend aantal prijzen en vertaald in moderne Europese talen, maar ook in het Chinees. Naast haar werk voor Dimoei, het literaire tijdschrift dat zij in 1989 met geestverwanten oprichtte, had Pinchas-Cohen tot voor kort een vaste column in het dagblad Maariv. Bovendien is ze moeder van vier dochters.

In een Amsterdams café vertelt de dichteres over haar visie op poëzie, de Hebreeuwse taal, de joodse traditie en de westerse cultuur. Gepassioneerd, herhaaldelijk teruggrijpend naar haar gedichten, zoekend naar het juiste woord.

Bij het lezen van je werk viel me op dat je externe chaos contrasteert met interne harmonie. Een goed voorbeeld daarvan is het gedicht ‘Erev chag’, over de voorbereiding op Rosj ha-Sjana (joods nieuwjaar, in 2008 op 30 september). De chaos in de keuken om alles op tijd af te krijgen voor de viering van het feest staat tegenover de innerlijke rust. Waarom is die tegenstelling voor jou zo belangrijk?

Om mij heen is er altijd wel ergens chaos. Ik ben enerzijds individualistisch, me zeer bewust van mezelf en van wie ik ben. Anderzijds heb ik een familie om me heen en ben ik erg betrokken bij de samenleving, ik schrijf kritieken en

[p. 10]

redigeer een tijdschrift. Daardoor is er altijd sprake van een botsing tussen iets stabiels in mij en het veranderlijke en tijdelijke om mij heen. Tegelijkertijd ben ik aanwezig in mijn familie en actief in mijn professie, in mijn kunst. Dat is soms verwarrend. Ik ervaar dat ik meerdere gezichten heb. Anders dan een wetenschapper heb ik ook geen plaats van rust, zoals een universiteit, waaraan je een levensritme en een salaris ontleent. Ik moet mijn eigen rust creëren, te midden van mijn werkzaamheden.

Al heel vroeg in mijn leven vond ik dat ik harmonie miste. Ik leefde in een wereld van allemaal verschillende stukjes. Mijn ouderlijk huis, mijn buurt: er was continu sprake van botsingen tussen verschillende werelden en verschillende talen. Mijn ouders waren heel bewuste communisten, waardoor er bij ons thuis langdurig en fel werd gediscussieerd. Voor mij is het daarom belangrijk geworden om te midden van die chaotische wereld in een taal poëzie te schrijven die helder, precies en exact is. Om de juiste manier te vinden om de ervaringen die we opdoen te ordenen.

Daarbij is het voor mij belangrijk geweest dat ik op de middelbare school het orthodoxe jodendom heb ontdekt. Die eeuwenoude joodse tradities werden voor mij een belangrijk ankerpunt in mijn onrustig bestaan. Ze brachten mij in verbinding met mijn voorouders, mijn land en mijn taal. Sinds die tijd leef ik volgens de orthodoxe kalender en leid ik een religieus leven.

Die ervaring van rust in de joodse traditie betekent echter niet dat de onrust om mij heen is verdwenen. En die spreekt natuurlijk ook in mijzelf. Daarom wordt mijn werk steeds meer gekarakteriseerd door het schrijven in twee stemmen. Ik heb in mijzelf twee stemmen die tegelijkertijd klinken. Die twee stemmen laat ik parallel aan elkaar in een gedicht afdrukken. Je kunt ze los van elkaar lezen, maar ook afwisselend en in samenspraak met elkaar. Soms zijn het gesprekken met teksten uit de joodse traditie. Zo heb ik in mijn laatste bundel een dialoog met het klassieke gebed ‘dajenoe’ uit de Hagada voor Pesach (de liturgie voor de seidermaaltijd) opgenomen. Het is echter niet mijn bedoeling om daarmee mijn lezers te verwarren, ik wil dat ze me begrijpen. Ze moeten echter wel de reis met me meemaken waarin die beide stemmen klinken.

Gelaagdheid lijkt jouw werk op meer dan een manier te typeren. Onder andere jouw omgang met de Hebreeuwse taal, waarbij je in tegenstelling tot befaamde dichters als Nathan Zach ervoor kiest om de historische ambivalentie van de Hebreeuwse woorden volop te benutten. Waarom doe je dat?

Die tegenstelling tussen het schrijven van ‘dunne’ of ‘dikke’ poëzie is in Israël erg belangrijk. Nathan Zach en de zijnen vinden dat een woord als ‘majiem’ gewoon ‘water’ betekent, terwijl ik zeg: nee, in de joodse traditie betekent dat niet alleen ‘water’, maar staat dat woord ook symbool voor de Tora. Dat kun je niet

[p. 11]

wegpoetsen. Ik wil die symbolische rijkdom van het Hebreeuws als mythische taal volledig meenemen en daar heel bewust mee omgaan. Schrijvers van ‘dunne’ poëzie, die lange tijd toonaangevend in Israël waren, wilden juist alleen op het moderne, hedendaagse niveau schrijven. Zij zijn ook voornamelijk universalistisch in hun visie en houden zich meer met Griekse dan met joodse mythologie bezig.

Het spreken van Hebreeuws is een probleem op zich. Ieder woord is een archeologische heuvel. Hoe beter je de taal leert, hoe meer je je ervan bewust wordt wat je zegt. Hoe meer je graaft, hoe meer je vindt. Ik vind het belangrijk dat we dat doen, om vrede te krijgen met de taal die je gebruikt en met de plaats waar je woont. Het Hebreeuws is de taal van dit land en is daar op tal van manieren mee verbonden. Door hier te wonen en door deze taal te spreken lopen heden en verleden in elkaar over. Ik woon in Jeruzalem, in de German Colony. De belangrijkste straat is daar Emek Refaim. Dat is een bijbelse naam. Als je naar de film wilt, ga je naar de bioscoop in Gehinnom. Je bent je er dus continu van bewust dat het verleden om je heen is.

Mijn eerste gedicht is ontstaan toen ik in de woestijn van Judea woonde, in Anatot, de plaats van Jeremia. Niet ver daarvandaan was het eeuwenoude klooster Wadi Kelt. Als je's ochtends opstond werd je verrast door de schoonheid van de omgeving. Het liet mij denken aan de tijd dat de tempel er nog was en de priesters daar dienst deden. Toen besloot ik om het landschap en de taal te gaan interpreteren. Dat eerste gedicht ging over Abraham en Izaäk die door de woestijn naar de Moria gingen. Het is belangrijk om vrede te krijgen met het collectief geheugen van je volk, met je persoonlijke biografie en met je eigen tijd. Ik doe dat door poëzie te schrijven.

Geografie, persoonlijke biografie, het leven: het is allemaal in jouw poëzie begrepen. Zoals Jeruzalem veel tijdlagen heeft, zo heeft het Hebreeuws dat en daardoor zijn ook jouw gedichten gelaagd. De bijbelse, rabbijnse en de moderne tijd ontmoeten elkaar in jouw werk. Hoe doe je dat?

Laat ik twee voorbeelden geven. Het gedicht ‘Sjem meforasj’ ontstond toen ik mijn werk in het huishouden aan het doen was. Het gaat over het volk Israël dat bij de Sinaï drie dagen wacht op de Tora. Daar sta ik dan plotseling tussen en daar gaan mijn gedachten naar de was die opgehangen moet worden en de melk die voor mijn baby verwarmd moet worden. De bijbelse situatie en die van mij komen bij elkaar. De bijbelse woorden en de moderne woorden komen zo naast elkaar te staan en ik, een moderne joodse vrouw, word onderdeel van het bijbelse verhaal. Het is niet zo dat ik een passage in de Bijbel lees en dan beslis om een gedicht te schrijven. Ik hoef die verhalen niet uit te vinden, ze zijn er gewoon en ontmoeten mijn dagelijkse werkelijkheid.

[p. 12]

Deze bijbelse laag in mijn werk heeft ook veel te maken met ontsnappen. Via het bijbelverhaal ontsnap ik aan de werkelijkheid, maar keer ik er ook weer naar terug. Daarvan is het gedicht ‘Sjelach oti lehisateer’ een goed voorbeeld. Het gaat over de profeet Elia - ik heb ontdekt dat hij een heel extreem persoon is. Ik zie zijn gebaren gewoon voor me, heel dramatisch. Als hij bidt, dan doet hij dat erg emotioneel, hij buigt diep naar de grond. Hij is een bijzonder figuur in de Bijbel. Zijn gebaren passen bij de manier waarop ik mij voel. Dat is midrasj - de oude joodse actualiserende uitlegtraditie van de Bijbel. De bijbelse geschiedenis wordt mijn verhaal. Ik ben niet alleen een lezer van het bijbelverhaal, maar ook een interpreet. Die interpretatie werkt trouwens twee kanten op: enerzijds interpreteer jij de Bijbel, anderzijds interpreteert de Bijbel jou. Hoe meer levenservaring je opdoet, hoe beter je de Bijbel kunt interpreteren.

In dit gedicht zie ik dat je ook toevoegt aan het bijbelse verhaal. Je zegt dat het gebeuren op de Karmel is voorbereid bij Wadi Krit, in een spirituele zin. Dat is iets wat door jouw verbeelding aan het bijbelverhaal wordt gehecht.

Een wadi is een heel lage plaats, terwijl de berg Karmel heel hoog is. Die notie gebruik ik in dit gedicht, maar voor meer dan louter het historische verhaal. Deze geografie geeft ook het gevoelsleven weer: je gaat op en neer. Dat is de geografie van jezelf. Dat op en neer gaan is er ook tussen het heilige en het profane. Zoals die twee uitersten in dit ene bijbelverhaal en in dit gedicht verenigd worden, zo zijn de uitersten vaak dicht bij elkaar. In het Hebreeuws zijn van dezelfde wortel vaak tegenovergestelde woorden afgeleid. Dat drukt een fundamentele overtuiging uit. Neem bijvoorbeeld het woord ‘lehager’ - daaraan is zowel het woord voor ‘vreemdeling’ als voor ‘goed kennen’ verbonden. Je kunt kennelijk alleen een vreemdeling zijn als je jezelf goed kent en vice versa. En dan ga je naar de Bijbel en zoek je op waar deze beide betekenissen van het woord voorkomen. Dan zie je dat dit een heel goede sleutel tot interpretatie is.

Ik geloof dat er een fundamentele eenheid is van tegengestelden. Die overtuiging vind je bijvoorbeeld ook in de Qumranrollen. Ga dus altijd terug naar de wortel en terug naar de Bijbel. In de Bijbel zie je deze grondovertuiging ook al. In Genesis staat: God schiep de mens, mannelijk en vrouwelijk schiep hij hen.

Daarin schuilt al het idee van de dialectiek. De ene mens, maar in twee verschillende vormen.

Hoe ben je op deze dialectische ideeën gekomen? Via rabbijnse literatuur, chassidische teksten of filosofie?

Dat is een lange weg geweest; het heeft mij allemaal beïnvloed. Die ideeën grijpen allemaal in elkaar. Ik heb veel van de Besjt geleerd, de stichter van het

[p. 13]

Chava Pinchas-Cohen (foto uit bezit auteur).

[p. 14]

chassidisme. Hij wist van de eenheid in de mens, maar tegelijkertijd van diens verscheurdheid, van de verwarring die in ons huist. We moeten echter van chaos naar harmonie komen. Dat kan alleen op een dialectische manier, waarbij beide elementen tot hun recht komen. Ik wil daar in mijn gedichten stem aan geven.

Er is de fundamentele notie van een ‘mensheid’. Dat is iets wat joods- of niet-joods-zijn overstijgt. We zijn volgens Genesis geschapen ‘naar het beeld van God’. Wat betekent dat? Om onszelf te verstaan moeten we weten wat dat is. Ik ben iemand die mijn talenten wil gebruiken en ook een goede moeder wil zijn. Er is altijd druk van buitenaf op mij, van mijn familie en van de samenleving. Maar deze notie leert mij waar ik naar moet luisteren. Ik ben naar Gods beeld geschapen. Ik moet temidden van de chaos de rust in mijzelf vinden, omdat ik drager van Gods beeld ben.

Door het verhaal van je leven en dat van de Bijbel met elkaar te verbinden overstijg je de historische afstand die tussen beide bestaat. Is poëzie voor jou een bewuste strategie om het historicisme in het westerse denken te overstijgen?

In het jodendom is wat ik doe eigenlijk heel gewoon. Iedere sjabbatochtend lezen we de wekelijkse Tora-afdeling en interpreteren we die voor onze eigen tijd. Ieder verhaal proberen we te begrijpen en we proberen eraan toe te voegen. Zo spreken we via deze verhalen iedere sjabbat over onze angsten en onze verlangens. Het is een deel van ons denken, van de joodse filosofie en het joodse leven. De verschillende verhalen bevatten dezelfde ervaringen als die in onze eigen levens.

Wat wel nieuw is, is dat vrouwen dit nu doen. Geen van de klassieke commentatoren heeft bijvoorbeeld aandacht besteed aan de plaats van de vrouw bij de Sinaï. Rambam niet, Ibn Ezra evenmin. Niet een van hen vroeg zich af: wat zou mijn vrouw doen als ze daar was? In die zin is mijn gedicht ‘Sjem meforasj’ een vrouwelijke toevoeging aan de aloude joodse traditie. Ik geloof dat dit ook wezenlijk is. Als we over die drie dagen bij de Sinaï spreken, dan denken vrouwen uiteraard aan het eten, aan kleren, aan het baren van een kind. Vrouwen zitten zo veel dichter bij de cyclus van het leven dan mannen. Mannen kunnen zich drie dagen van het leven afsluiten, maar een vrouw kan dat niet. Wij kunnen onszelf niet afzonderen. Wij hebben geen keus.

Welke rol speelt je vrouwelijke identiteit bij het schrijven van je poëzie?

Ik schrijf graag vanuit het perspectief van een vrouw. Een vrouw is niet bang voor intimiteit, voor het vreemde. Als ik een gedicht ga schrijven probeer ik eerst te definiëren waar ik nu ben, om zo dicht mogelijk bij mezelf te blijven. Wie ben ik op dit moment? Waarom ik schrijf, is wat ik schrijf. Gedichten zijn een ver-

[p. 15]

zameling momenten. Natuurlijk is het een creatief proces, waar ik iedere dag gestaag aan moet werken. Structuur, taal, het moet allemaal passen. Ik weet nooit hoe lang het zal duren. Als vrouw kan ik me niet afsluiten van de werkelijkheid om mij heen als ik schrijf - en dat wil ik ook niet.

Mijn lichaam is namelijk iets wat ik niet kan vergeten, het is erg actief. Mijn lichaam is een figuur op zich. Het inspireert mij. Het is voor mij van belang dat mijn ‘nefesj’, mijn geest, en mijn lichaam een eenheid zijn. De ‘nefesj’ kan het lichaam laten dansen. Maar het omgekeerde is ook waar: mijn lichaam roept soms om mijn geest. Het resultaat is poëzie.

Het valt me op dat de westerse cultuur en meer in het bijzonder het christendom ook nadrukkelijk aanwezig zijn in je werk. Zie bijvoorbeeld het gedicht ‘Piëta’ en de hele laatste dichtbundel Masjie'ach. Waarom doe je dat?

Het christendom is niet van mij te scheiden omdat ik onderdeel van de westerse wereld ben. Jezus was Jehosjoe'a ben Joseef, een man uit Galilea, hij was een van ons. Je kunt niet naar het land Israël kijken zonder te weten en het feit te accepteren dat zijn biografie overal om ons heen is. Je moet het lezen en het weten. Hij is de enige bijbelse figuur over wie we informatie hebben van voor zijn geboorte tot na zijn dood. Hij is de enige van wie zijn biografie over het hele land verspreid ligt.

Voor de generatie van mijn ouders in Europa was het christendom iets gevaarlijks. Maar mijn generatie is daar los van. Dus waarom zou ik er niet mee omgaan en het gebruiken? Wat goed is aan het christendom... Joden hebben geen aandacht besteed aan visuele aspecten. In dat opzicht hebben wij niet zo veel aan de wereld bijgedragen. Alleen op een schriftelijke manier. Daar was een leegte en die is door het christendom gevuld. Denk aan Michelangelo's afbeelding van de schepping. Er zijn mensen die er zeker van zijn dat de vrucht in het paradijs een appel was. Ik zeg: nee, dat is Michelangelo's interpretatie en die is Europees. In Israël heeft rabbi Resj Lakisj gezegd dat het een vijg is. Dat is in Israël beter voorstelbaar. Maar de kracht van het beeld is zo sterk dat Michelangelo wint.

Denk ook aan het kruis, aan iemand die aan het lijden is. Dat is zo sterk. Je kunt het niet ontkennen. Daarom gebruiken ook joodse kunstenaars het, zoals Chagall in zijn schilderijen of Luigi Greenberg in zijn gedichten. Hetzelfde is het geval met het beeld van de piëta. Het is een heel persoonlijk tafereel: een moeder en een kind. Maria met Jezus. Ik heb er een gedicht over geschreven en dacht dat ik de eerste was in de Hebreeuwse literatuur. Achteraf vond ik zelfs vijf gedichten met de naam ‘Piëta’ - waaronder een van Leah Goldberg.

Anderzijds wil ik wel benadrukken dat het christendom de Bijbel, of wat het christendom het Oude Testament noemt, slechts als een prefiguratie ziet. Jaren

[p. 16]

geleden ging ik met mijn dochters naar Italië, naar Rome, en bezochten we het Vaticaan. Een van mijn dochters zat toen op een religieuze school. We zagen een grote Rafaël met de akeda, de binding van Izaäk. Mijn dochter zei: ‘Mama, dat hebben ze van ons gestolen!’ Ik zei: ‘Ja!’ Zij dacht: de akeda is van ons, de Bijbel is in het Hebreeuws geschreven. En plotseling is daar rabbijn Rafaël met zijn interpretatie. Ik heb haar uitgelegd wat prefiguratie is. De akeda is door de christenen als voorafschaduwing van de kruisiging geïnterpreteerd. Maar laat me vertellen dat de akeda echt iets anders is dan de kruisiging. Er is een dialoog van geven en nemen. Het christendom heeft echter de kracht van het beeld en dat is iets wat niet te bevechten valt. Wij hebben honderden teksten over de akeda, maar die kunnen niet op tegen één beeld van Rafaël.

Hoe reageert het Israëlische publiek op die christelijke motieven in je werk?

Er is iets goeds aan onwetendheid. Zij die joodse kennis hebben, houden van de taal van mijn gedichten. Zij zien de verschillende lagen. Maar zij weten niets van het oude christendom. Prima. Zij die de westerse en christelijke wereld kennen, hebben de interesse in het jodendom verloren. Zij zien de andere kant van mijn werk weer niet. Een goede vriend van me, een rabbijn, zei me echter: ‘Chava, ik hou van je boeken, maar Masjie'ach kan ik niet lezen...’

Het is mijn taak om grenzen over te gaan. Voor mijzelf. Ik zie zelf geen grens. De westerse wereld heeft zijn rijkdom en verdriet en is onderdeel van mij. Die verbinding met de westerse wereld creëer ik niet. Mijn familie komt uit Europa, maar ook Israël is onderdeel van de westerse wereld. Het is daarom ook makkelijk voor mij om het Nieuwe Testament te lezen. Daarin lees ik niets anders dan de daden en toespraken van Jehosjoe'a ben Joseef z"l. Zo zei mijn professor aan de Hebreeuwse Universiteit dat altijd, David Flusser. Waarom? Wel, iedereen moet weten dat hij een vader had, Jozef, en dat hij gestorven is. Daarom ‘z"l’, een afkorting voor ‘zichrono livracha’: ‘zijn nagedachtenis zij tot zegen’. Hij was een goede jood en hij stierf. Masjie'ach, messias, is ook geen christelijke notie, maar een joodse. In de ondertitel van mijn bundel heb ik al een kleine midrasj verstopt, die mijn interpretatie van dit begrip prijsgeeft. Er staat: ‘al ma sie'ach’ - dat waarover je praat. Het is mijn visie dat als je vraagt: ‘wat is masjie'ach?’, je dan naar het woord moet kijken. Ik lees daar dan in: al ma sie'ach. Daarmee wordt ‘messias’ niet iets voor het einde der tijden. Twee mensen samen, die een dialoog hebben, daar kan de messias in zijn. De messias is overal.