Liter. Jaargang 11

[p. 58]

Bart Wallet
Zonder schaamte
Bij Arnon Grunberg (1971), Tirza (2006)

Op 20 juni 2007 vormde discotheek De Melkweg in Amsterdam het decor voor een merkwaardig proces. Een uur lang, van's avonds tien tot elf, zetelde er een ‘literaire rechtbank’ die zich moest uitspreken over de schuld of onschuld van Jörgen Hofmeester. De man, een vroegere medewerker van een hoofdstedelijke uitgever, werd beschuldigd van de moord op zijn jongste dochter. Volgens de krantenberichten maakte Hofmeester gebruik van zijn zwijgplicht en liet hij zijn advocaat, Gerard Spong, de verdediging voeren. Ondanks diens vurige pleidooi besloot de rechter, Katerina de Koning, Hofmeester te veroordelen tot vijfentwintig jaar celstraf.

Merkwaardig was deze gebeurtenis omdat Hofmeester een van de voornaamste romanpersonages is in Arnon Grunbergs roman Tirza. Nog niet eerder was de rechterlijke macht er aan te pas gekomen om een oordeel uit te spreken over schuld of onschuld van een romanfiguur. Het is natuurlijk de vraag wat er op die bewuste zomeravond precies gebeurde. Was dit proces een vervolg op de roman? Kreeg fictie hier een ontknoping in de werkelijkheid? Die ambiguïteit, het in elkaar overlopen van verbeelding en werkelijkheid, moet Grunberg hebben aangesproken toen hij verlof gaf om het rechterlijk spel op te voeren. Het spoort namelijk met zijn visie op wat het leven en wat de literatuur is. Maar daarover straks meer.

Wie is die schuldig verklaarde romanfiguur? Hofmeester is een verontrustend gewone man. Ooit was hij jong en ambitieus. Hij werkte als redacteur bij een uitgever, trouwde en kreeg twee dochters. Aan de rand van het Vondelpark, in de statige, rustige Van Eeghenstraat, verwierf hij een huis. So far, so good. Met het verstrijken van de jaren wist hij zijn ambities echter niet waar te maken, hij wist niet uit te stijgen boven de kleine burgerman die hij was. Zijn vrouw scheidde van hem, zijn oudste dochter verliet hem en trok de wijde wereld in. Hij verloor zijn baan en brengt sindsdien zijn dagen door op Schiphol. Wat hem rest is Tirza - zijn dochter, zijn jongste.

Hij heeft Tirza, die hij de zonnekoningin noemt, lief met een ziekelijke liefde. Zijn hele leven draait om haar. Hij leeft met haar mee, met haar schoolwerk en haar vrienden. De problemen komen als zij groeit naar volwassenheid en van dochter vrouw wordt. Zij komt met een Marokkaans vriendje thuis, waarin

[p. 59]

Hofmeester door jaloezie verblind Mohammed Atta herkent. Samen met deze ‘Atta’ - die in werkelijkheid Choukri heet - plant Tirza na haar eindexamen een reis door Afrika.

Het laatste deel van de roman beschrijft de zoektocht van Hofmeester in Namibië naar zijn dochter, nadat zij niets van zich laat horen vanuit Afrika. Door de Afrikaanse reis heen komen delen naar voren van de dag voor het vertrek van Tirza en haar vriendje - in het tuinhuisje van de familie in de Betuwe. Hofmeester vertelt hoe hij het kwaad voor Tirza wilde stoppen, door de ‘islamitische zelfmoordterrorist’ een Koran te laten eten, door hem te doden, samen met zijn zonnekoningin. Niet helemaal duidelijk is echter wanneer Hofmeester nuchter en in de realiteit is en wanneer hij hallucineert. Feit is dat aan het eind van het boek Hofmeester bij terugkeer uit Afrika wordt opgewacht en de lichamen van Tirza en Choukri worden opgegraven in de tuin bij het Betuws huisje. Feit is inmiddels ook dat Hofmeester door de rechter in De Melkweg schuldig is bevonden.

Hofmeester is een man beladen met schuld, maar het lijkt hem allemaal niet te deren. Zijn carrière en huwelijk mislukken en hij staat erbij alsof het om iemand anders gaat. De gebeurtenissen overspoelen hem en hij vraagt zich niet af of hij iets fout heeft gedaan. Hij ontloopt die schuld ook omdat hij besluit om niet meer voor zichzelf te leven, maar zich ten dienste van zijn zonnekoningin te stellen. Dat gaat lang goed, totdat hij wordt ingehaald door de realiteit. Om zijn dochter te redden, vermoordt hij haar en haar vriendje. Dan nog wordt hij niet verteerd door schuld, maar speelt het spel mee: hij vraagt zich ongerust af waarom er geen levensteken komt uit Afrika, overlegt met zijn ex-vrouw en belt met de Nederlandse ambassade in Namibië. In feite kiest hij echter opnieuw dezelfde ontsnappingsroute: hij leeft voor zijn dochter. Hij gaat haar reis naar Afrika maken en stuurt vanaf haar e-mailadres berichten naar zijn eigen mailbox.

Hofmeester doet onmiddellijk denken aan een andere romanfiguur van Grunberg, Christian Beck uit De asielzoeker. Becks carrière en huwelijk gaan evenmin goed, en het deert hem niet. Hij laat schuld pas tot zich doordringen op het moment dat hij een prostituee in de Israëlische badplaats Eilat in het oog heeft gestoken. Overmand door schuldbesef stapt hij naar de politie, die echter weigert om hem te straffen. Een prostituee blijft tenslotte een prostituee, een rechteloze. Op dat moment maakt Beck een vergelijkbare keuze als Hofmeester: hij besluit om niet langer voor zichzelf te leven, maar slechts voor zijn vrouw. Hij wil afzien van alle illusies in het leven, zonder ambities en verlangens. Dat is zijn vrijwillige boetedoening. Leven zonder illusies blijkt moeilijk vol te houden als Beck wordt beschuldigd van iets waarover hij zich niet schuldig voelt: een terroristische aanslag op het chique bordeel Yab Yum, precies verlopen volgens een roman die hij

[p. 60]

eerder had geschreven. Feit en fictie lopen door elkaar en Beck moet zich publiekelijk op tv verantwoorden.

Een dergelijke ironische wending heeft Tirza niet. Hofmeester en Beck zijn beiden vastgelopen burgermannetjes en leven beiden niet langer voor zichzelf, maar voor een geliefde naaste. Maar waar Beck heen en weer wordt geslingerd tussen schuldbesef en schuldontkenning, blijft Hofmeester de schuld het hele boek door op afstand houden. Beck wijdt zijn leven aan zijn vrouw, als boetedoening, Hofmeester geeft zich echter aan zijn dochter om juist weg te duiken voor het leven. Ook als zijn schuld zich alleen maar verdiept, lijkt hij slechts verder weg te zinken. Van enige schaamte over wat hij heeft gedaan blijkt niets. Hij gelooft het beste te hebben gedaan voor zijn dochter.

Het was duidelijk wat Grunberg wilde betogen in De asielzoeker. Werkelijk leven zonder illusies, zonder dromen en verlangens, zonder jezelf in het middelpunt te plaatsen: het is eigenlijk niet mogelijk. Beck wordt telkens weer geconfronteerd met nieuwe illusies die opduiken, net nadat hij de vorige de kop had ingedrukt. Het radicale nihilisme dat Beck predikt blijkt niet slechts leeg te zijn, maar ook nauwelijks leefbaar. Maar wat doet Grunberg nu met Tirza? Hofmeester trekt een conclusie die verder reikt dan die van Beck. De liefde van de verdwaasde vader voor de dochter gaat zo ver dat hij haar het leven ontneemt om haar te beschermen. Zo kan het leven haar geen kwaad meer doen. De dood van Becks vrouw kwam nog van buiten, door een ‘natuurlijke ziekte’, de dood van Hofmeesters dochter komt van binnenuit. Grunberg laat niet alleen zien hoe meewarig en hoe leeg het burgerlijke bestaan in het Westen is geworden, maar ook dat de consequentie daarvan uiteindelijk zum Tode voert.

Tenzij je het leven niet serieus neemt. Daarvoor leveren tal van andere romans van Grunberg met hun absurdisme het nodige materiaal. Daarin is het leven niet slechts leeg, maar vooral ook grotesk. Wat die absurdistische met de zware romans De asielzoeker en Tirza verbindt, geeft Grunberg prijs in De mensheid zij geprezen, Lof der Zotheid 2001. Hierin treffen we eveneens een proces aan - niet Hofmeester, maar de mens staat terecht. In het boek voert Grunberg een advocaat op, die de mens - pars pro toto voor de mensheid - moet verdedigen tegen alle mogelijke misdaden: Hiroshima, Auschwitz, heksenverbrandingen, kruistochten en de Goelagarchipel. De advocaat opent zijn pleidooi met: ‘Geen beest is zo belasterd als de mens. God heeft er ook van langs gekregen, maar dat valt in het niet bij wat de mens te verduren heeft gehad.’

De advocaat ziet schuld als het meest eigene van de mens. Hij doet niet slechts zonden, maar hij ís zondebok. ‘Hij krijgt de schuld van alles wat misgaat op deze wereld. Alsof hij zichzelf en deze wereld geschapen heeft, alsof hij de Lieve Heer, Adam en Abraham in één is.’ Dat is hij natuurlijk niet. Daarom is de mens vooral

[p. 61]

slachtoffer van schuld: ‘Dit is de toestand van mijn cliënt: zijn schuld is zijn bestaansrecht, hij hoeft er niets voor te doen, hij krijgt het cadeau en hij moet er nog blij mee zijn ook.’ De mens is met schuld opgezadeld, louter ‘om van de verdachte een betere slaaf te maken, en de schaamte is hem opgedrongen zodat hij nog efficiënter gedirigeerd kan worden. Hij is zijn eigen bewaker geworden.’

In deze paar regels geeft Grunberg zijn mensbeeld bloot. Dat is uiterst somber: de mens is schuldig geschapen en hij heeft er de schaamte bij gekregen. Maar de vraag is natuurlijk of de mens schuld heeft aan zijn schuldig zijn. De advocaat voert een ‘Grote Poppenspeler’ op - een weinig verhullende referentie aan God - die met de mens speelt als met een marionet. De mens is onschuldig aan zijn schuld, omdat de poppenspeler verantwoordelijk is voor alles op deze aarde - dus ook voor wat er misgaat. ‘Deze wereld is niets dan een poppenkast voor verveelde goden.’ Grunbergs oordeel over de wereld - dat doet denken aan Max Frischs Tagebuch 1946-1949 - is dan ook helder: het is een ‘tragedie die af en toe zwalkt naar komedie, maar die wij toch uiteindelijk met recht een tragedie kunnen noemen, want de meeste vergissingen lopen slecht af.’

Het is de notie van een poppenspel die bij Grunberg uiteindelijk de plaats van de schuldvraag inneemt. De mensen, maar ook de Grote Poppenspeler, ze zijn allemaal onderdeel van het spel. Ze zijn allemaal even zielig en daarom ook even lachwekkend. Grunberg doet daarin socratisch aan: hij wil de opgeblazen mens doorprikken, hem doen erkennen dat hij schuldig is, dat hij grotesk is. De advocaat betoogt dan ook: ‘Ik zal bewijzen dat wat voor onschuld doorgaat net zo goed schuld kan zijn, dat veel waarheid niets dan dwaasheid is, dat men het geweten zoekt op plaatsen waar het niet is, en dat zij die beweren de waarheid te dienen de grootste verspreiders van verzinsels en leugens zijn.’

Grunberg geeft echter met het beeld van het poppenspel niet alleen zijn wereldbeeld prijs, maar ook zijn poëtica. Want is hij als auteur ook niet een poppenspeler die zijn personages, zijn figuranten, laat spelen - en met schuld belaadt? Het poppenspel ziet Grunberg zowel in de werkelijkheid als in de literatuur terug en daarom bevalt het overlopen van fictie en realiteit hem ook zo. In feite is het allemaal onderdeel van hetzelfde spel. Dit betekent overigens niet dat Grunberg amoreel is: hij noemt het kwaad wel degelijk kwaad, maar wil de zelfvoldane brave burger die zich daarboven verheven acht, ontmaskeren en laten zien dat hij niet veel beter is. Veel onschuld kan net zo goed schuld zijn.

Terug naar Tirza. Hofmeester is een man die zich onschuldig waant, zelfs geen schaamte vertoont. Dat toont aan dat hij zichzelf niet goed kent en voor zichzelf op de vlucht is. Het is de mens namelijk eigen om schuldig te zijn en zich daarvoor te schamen. Grunberg is geen nietzscheaan die een Übermensch predikt die zich aan deze moraal heeft ontworsteld. Hij is juist iemand die mensen als

[p. 62]

Hofmeester met hun neus in de realiteit wil drukken: je bent een schuldige, een zielig mens, erken dat! Die erkenning betekent namelijk dat je je rol in het spel inziet en dan ook echt kan gaan leven. ‘Wie wil leven, wie zich wil begeven naar de muur waarop de logica stukloopt, moet spelen, onophoudelijk en zo goed mogelijk.’ De anti-held Hofmeester wordt zo een prediker van de grunbergiaanse moraal: een eerlijke aanvaarding van jezelf, inclusief je schuld.

Arnon Grunberg, Tirza, Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam 2006⁵.