Liter. Jaargang 11

[p. 53]

Machteld Teekens
Over het ontbreken van lyriek
Bij J.M. Coetzee (1940), In ongenade (Disgrace, 1999)

I manage love to well. Even if I burn I don't sing, if you understand me.

David Lurie, docent Engelse poëzie, specialisatie Romantiek en poëzie aan de technische universiteit in Cape Town te Zuid-Afrika, raakt verwikkeld in een liefdesaffaire met een studente, nadat het wekelijkse contact met een prostituee verbroken is. Hij wordt aangeklaagd door het meisje en bevestigt tot verbazing van zijn collega's alles wat hem ten laste gelegd wordt zonder zelfs de aanklacht in te zien. Hij werkt niet mee aan een schikking en wil evenmin een schuldbekentenis afleggen. De universiteit heeft geen andere keuze dan hem te ontslaan.

Lurie beseft op het moment dat hij het meisje verovert dat het een ongelijke strijd is en dat hij te ver gaat in het uitleven van zijn hartstochten. Maar op het moment dat zij hem aanklaagt, wil hij toch achter zijn daden gaan staan en de loop van de dingen in die liefde niet afvallen. Door te weigeren een schuldbekentenis te tekenen kan hij geen aanspraak maken op een vergiffenis die gelijk staat aan zand erover. Zelf zegt hij hierover dat hij niet alleen in moeilijkheden is, maar in een staat van ongenade. Dit drijft hem door een proces van zelfgekozen afgang, in de richting van een leven dat door de mensen uit zijn voormalige omgeving met afschuw wordt bekeken.

Het bijzondere van de verhaallijn in het boek is dat hij de liefde die hij voor het meisje voelt niet afvalt, maar wel de schuld op zich neemt voor wat hij in zijn staat van afstandelijke intellectueel heeft gedaan. Hij leeft als een uitgestotene, raakt het contact met de wereld van studie en docentschap, van kennis over literatuur kwijt en lijkt daarin op zoek te gaan naar noties die hem op de één of andere manier ontvallen zijn. Of, sterker, die noties vallen hem toe.

Zo antwoordt hij Bev Shaw, een oudere in armoedige omstandigheden levende vriendin van zijn dochter, die hij helpt met haar vrijwilligerswerk in een dierenkliniek, wanneer ze vraagt of hij in moeilijkheden zit:

‘Niet alleen in moeilijkheden. In een staat van ongenade, zoals men dat geloof ik noemt’ (85).

[p. 54]

De vertaling maakt deze kernzin plomp en zwaar. In het Engels klinkt het lichter en is het meer een understatement dan een bewering: ‘not just in trouble. In what I suppose one would call disgrace.’

Als Lurie zijn afstandelijke en getraumatiseerde dochter hoort roepen in een droom en naar haar slapende gezicht kijkt en zich afvraagt of zij misschien onbewust zijn hulp verlangt, dan is het:

‘Kunnen mensen die niet in zielen geloven ze toch hebben, en kunnen hun zielen een eigen leven leiden?’ (104).

Ik zou mij niet wagen aan dit beroemde en veelbesproken boek als de hilarische scène bij de ouders van de studente, die jonger zijn dan hijzelf is, en bij wie hij onverwacht binnenvalt om zijn excuses te maken, er niet in had gestaan. Die scène, en dan vooral één opmerking eruit, is in mijn geheugen blijven haken en maakte het zo gitzwarte boek tot iets lichtvoetigs. Een onverwachte hint naar een diepere laag waar licht en donker niet meer gelden.

Die opmerking gaat over het ontbreken van lyriek en dus over poëzie. Nee, niet over poëzie, maar over de liefde. Had de lezer allang de conclusie getrokken dat Lurie zijn gevallen staat echt verdiend heeft, dan komt hij hier bedrogen uit. Wat zegt de docent romantische poëzie, de Byron-liefhebber, in wiens hoofd citaten van Wordsworth rondzingen en die daarmee een vreemd artefact in zijn omgeving is geworden?

Hij zegt: het had best iets kunnen worden tussen ons, ondanks verschil in leeftijd, maar ik heb haar iets onthouden:

- ‘iets’ - hij zoekt naar het woord - ‘lyrisch. Het ontbrak me aan lyriek. Ik heb de liefde te goed in de hand. Zelfs als ik in vuur en vlam sta, zing ik niet, als u begrijpt wat ik bedoel. En dat spijt me’ (171).

De staat van ongenade waar de schrijver zijn hoofdpersoon doorheen loodst, de dwingende cadans van het boek, als een trein richting ontluistering, levert deze prachtige, verlossende ontdekking op.

De scepsis, de afstandelijke analytische levenshouding, de zelfironie, samengaand met een verfijnde intuïtie voor wat mooi is en belangrijk, en wat de dichter en Nobelprijswinnaar Miłosz de ‘tegennatuur, ofwel de kunst’ noemt, stort in.

Maar het gaat niet aan om voorbarige conclusies trekken, want het verhaal gaat door. De vader van het meisje ijsbeert door de kamer en begint te onderwijzen en weegt de woorden van zijn opponent, die hij zojuist gastvrij aan de familiedis heeft onthaald, zoals een goed christenmens betaamt.

[p. 55]

‘U vindt het erg, zegt hij, maar wij vinden het nog erger. Dat is echter niet het punt. Het punt is welke les je ervan hebt geleerd en wat ga je ermee doen?’

Er ontstaat een ongemakkelijke theologische discussie over God, genade en straf. Waaruit de hoofdpersoon zich losmaakt door de kamer te verlaten en de slaapkamer binnen te stormen, waar de nog thuiswonende jongere dochter met haar moeder zit te handwerken, op de rand van het bed. Hij knielt voor hen en raakt met zijn voorhoofd de vloer aan.

En dan verlaat hij het huis, om later in zijn hotelkamer opgebeld te worden door de vader, die hem sterkte wenst voor de toekomst, want het pad dat Lurie volgt is door God voorbestemd...

Wat leert Lurie dan in de loop van het boek, waar brengt de staat van ongenade hem? Zoals in veel moderne literatuur is op deze vraag geen eenduidig antwoord mogelijk.

Lyriek dus. Volgens het boek niet langer een literair genre. Want teruggeplaatst in het concrete, fysieke alledaagse van de liefde betekent het minder controle uitoefenen.

Niet het branden van hartstocht voor een studente uit de collegebanken zelf wordt hier aangeklaagd, maar de beheersing, die resulteert in het bedwingen van de geliefde. En zo wordt een literaire term die een docent literatuur in de mond bestorven ligt, ineens tot iets anders.

In 1999 ontving Coetzee voor In ongenade de prestigieuze Bookerprize. Later, in 2003, toen hij geëmigreerd was van Cape Town naar Australië, volgde de Nobelprijs voor de literatuur.

In die tussentijd is er heel wat gebeurd. Zijn boek maakte hem van een door literaire fijnproevers gewaardeerde schrijver tot een wereldschrijver, iemand van wereldfaam.

Er wordt beweerd dat zijn vertrek uit Zuid-Afrika te maken heeft met de raciale tegenstellingen in het land, die door het zittende anc een nieuwe wending hebben gekregen en die over de rug van het boek werden uitgevochten. Het werd, vanwege de verkrachtingsscène van de dochter van de hoofdpersoon door zwarte Afrikanen, van de boekenlijst van middelbare scholen gehaald.

Nadat hoofdpersoon Lurie de universiteit verlaten heeft vertrekt hij naar zijn dochter, die een kleine boerderij runt op het platteland en op haar terrein een zwarte pachtersfamilie heeft wonen met als hoofd Petrus, de vroegere arbeider en een geslepen boer naast de jonge Lucy. Lurie's dochter is een lesbienne die een paar jaar geleden in een vlaag van jeugdig idealisme naar het platteland is getrokken om daar een nieuw bestaan op te bouwen. Lurie, die voor het eerst lange tijd bij zijn dochter verblijft, moet constateren dat haar dat aardig is gelukt en komt zo in contact met haar stugheid, haar radicale liefde voor dieren en haar zonderlinge vrienden Bev en Bill Shaw.

[p. 56]

Na een paar weken vindt er op de boerderij een roofoverval plaats waarbij de honden in de kennel worden vermoord, zijn auto wordt gestolen, hij brandwonden oploopt en zijn dochter wordt verkracht. In de loop van het verhaal blijkt dat één van de daders, een zwakbegaafde jongen, familie is van Petrus, die op het erf van Lucy woont.

Lucy wijst Lurie en al zijn pogingen om haar vrij te kopen uit deze schrijnende situatie af.

Het is in de liefde tot zijn dochter dat Lurie zichzelf hervindt. Die liefde houdt een niet aflatende zorg in, een voortdurend gesprek met Petrus tot duidelijk blijkt hoe de vork in de steel zit.

Een wanhopige vader probeert zijn dochter te redden, maar ze wijst hem af en toont zich in haar zelfbeheersing en in haar acceptatie van het leven zoals het is zijn meerdere. Geen sprake van een nieuw begin op een andere plek, maar een zelfgekozen onderschikking aan de machtsstructuren waarin Afrikanen het op hun manier voor het zeggen hebben. Zelfs als blijkt dat ze zwanger is, besluit Lucy te blijven en het kind daar op te voeden. Ze accepteert de ‘bescherming’ van Petrus, omdat ze de grond en haar dieren niet in de steek wil laten.

Het boek geeft weinig hoop wanneer wij het toetsen aan het beeld van de klassieke ontwikkelingsroman, waarbij oude structuren worden afgeworpen. Individualiteit en traumaverwerking, expressie in het liefdesleven, zijn niet aan de orde. Het is een boek tegen de autonome kunsten, tegen de regels van de romantische orde in.

Lucy kan ik daarom verder niet plaatsen als personage, of het moet zijn als in de film van Lars von Trier Dancer in the Dark, waar de vrouwelijke hoofdpersoon Selma met een koppige trouw tot in de dood probeert te voorkomen dat haar zoon haar eigen lot zal moeten dragen.

In beide, film en boek uit 1999, wordt het offer voor het land, het kind, op zo'n indringende manier aan de orde gesteld, dat de lezer, of kijker, het gevoel krijgt links en rechts om de oren geslagen te worden met zijn hang naar vrijheid. Vrijheid? Vrijblijvendheid zul je bedoelen!

In het laatste hoofdstuk verzoent de vader zich met het zelfgekozen lot van zijn dochter en ziet hij hoe zij, in haar eentje aan het werk op het land, bloeit en tot haar recht komt. Ondertussen heeft hij uit zijn oude huis de kinderbanjo gehaald en werkt hij met dat primitieve instrument aan een melodie voor een libretto dat ‘Byron in Italië’ moet gaan heten. Daarin laat hij Theresa aan het woord, die op het laatst van het leven van Byron zijn minnares was en alleen achterblijft.

Het geplinkplonk op de banjo wordt nauwlettend gevolgd door een manke hond in de kliniek van Bev Shaw, een van de vele afgedankte honden die worden gebracht om te worden afgemaakt en die Bev en hij samen een vredig einde be-

[p. 57]

zorgen. Dat is een andere verhaallijn in het boek. Lurie neemt in de loop van het boek de taak op zich om de honden te ‘helpen’, op een liefdevolle manier en staat daarmee aan het uiteinde van een zieke beschaving. Elke vrijdag worden de in de loop van de week binnengebrachte dieren gerustgesteld, gedood en in zakken naar de vuilverwerking van het ziekenhuis gebracht. Lurie wil de dieren persoonlijk vernietigen, erbij blijven tot het einde. Geen anderen, geen onverschilligen laat hij toe.

En hier duikt een volgende notie op, die verder niet wordt benoemd, maar die misschien wel de harde kern vormt van dit boek: getuige zijn. Getuigen is in de eerste plaats: erbij blijven, wat er ook gebeurt. En ten tweede betekent het: een stem, een melodie verschaffen aan het verlangen naar de geliefde.

Met de manke hond heeft Lurie een speciale band, het lijkt alsof het dier de muziek begrijpt die hij voortbrengt. In elk geval reageert het dier er heel direct op. Een paar weken lang heeft hij het dier om zich heen gehouden en met zijn spel is de band onverbrekelijk geworden, maar dan besluit hij hem op te geven, zoals alle andere om hen heen.

Wat heeft het offer met lyriek te maken? Wat heeft de overgave aan klanken, hoe primitief ook, met het offer van doen? Is zingen, musiceren soms ook een offer? Aan de geliefde, aan God?

Lurie besluit met zijn compositie geen come-back na te streven als kunstenaar, maar het te laten waar het is: in de kliniek. Dit offer aan degenen die hun leven moeten afstaan is belangrijker dan kunstproductie.

Als hij de manke hond de operatiekamer binnendraagt, likt die hem zijn gezicht af. Dit vertrouwen is geen onwetendheid, want de hond beseft wat er gaande is. Zoals alle andere honden vóór hem geeft ook deze zijn leven, de geest.

In ongenade is een ongrijpbaar boek. Racistisch geweld, de teloorgang van de overdracht van literaire kennis, wreedheid tegenover dieren, vervreemding tussen ouder en kind, tussen geliefden, het werkt als een wiel dat oude noties over het ego en het afkopen van schuld, van verlossing en verzoening, verbrijzelt.

Wat overblijft is liefde in de zin van compassie, die als een ononderbroken melodielijn ook het afgedankte en zieke leven omsluit.

J.M. Coetzee, In ongenade, Ambo, Amsterdam 1999, vertaald door Joop van Helmond en Frans van der Wiel. Oorspronkelijke uitgave: Disgrace, Secker & Warburg, London 1999.