Liter. Jaargang 11

[p. 38]

Elizabeth Kooman
Van zwart-wit naar grijs
Bij Armando (1929), De straat en het struikgewas (1988)

Op het moment dat ik dit zit te schrijven is het twee weken geleden dat het Armando Museum in Amersfoort afbrandde. Liever was ik er op een andere manier aan herinnerd dat ik voor Liter over Armando zou schrijven.

Armando - die niet luistert naar zijn eigenlijke naam Herman Dirk van Dodeweerd - werd geboren te Amsterdam en ontwikkelde zich tot een veelkunstenaar: beeldend kunstenaar in diverse vormen, dichter, schrijver, violist. Hij groeide op in Amersfoort en zag van dichtbij hoe Kamp Amersfoort werd gebouwd. De Tweede Wereldoorlog werd een belangrijk thema in zijn werk. Zo ook in zijn met de Multatuliprijs bekroonde boek De straat en het struikgewas. Dat met het thema van de Tweede Wereldoorlog het thema schuld Armando's werk binnenrolt, laat zich raden. Maar de manier waarop Armando in De straat en het struikgewas met de schuldvraag omgaat is beslist niet voorspelbaar.

De straat en het struikgewas bestaat uit vierenzestig korte, getitelde hoofdstukken. Daarin is een ik-verteller aan het woord die observaties uit zijn jongensjaren met de lezer deelt. De eerste acht verhalen gaan over de jeugdjaren van de hoofdpersoon vlak voor de oorlog. In de volgende hoofdstukken worden facetten uit de tijd van de oorlog beschreven en daarna begint met het hoofdstuk ‘Vrij’ de tijd na de oorlog. Er is in dat opzicht dus sprake van een chronologisch verhaal. Toch is De straat en het struikgewas tegelijkertijd ‘antinarratief’: van een doorlopende verhaallijn is, afgezien van de chronologie, nauwelijks sprake. Door alle hoofdstukken komen dezelfde thema's terug, thema's die betrekking hebben op de oorlog. Maar hoeveel die oorlog ook lijkt op de Tweede Wereldoorlog, hoeveel ‘het kamp’ ook doet denken aan kamp Amersfoort, hoeveel overeenkomsten de ik-figuur ook met Armando vertoont, nergens wordt dit alles uitgesproken. Het lijkt erop dat het Armando om meer te doen is dan om het beschrijven van een specifieke situatie. En dat bredere perspectief wordt duidelijker als we kijken naar de plaats van schuld in De straat en het struikgewas.

Schuld is er natuurlijk in de eerste plaats aan de kant van de vijand. In het denken van de ik-figuur daarover doet zich echter een ontwikkeling voor. Als de oorlog net begonnen is, ziet hij de vijand puur als vijand. De wereld is nog duidelijk ingedeeld in zwart en wit. Als mensen naar de vijand in de trein zwaaien,

[p. 39]

denkt hij: ‘Mocht dat? Kon je zomaar naar de vijand wuiven? Ik vond van niet. Ik was geschokt’ (41). Als iemand opmerkt dat de soldaten ‘gewone mensen’ zijn, ‘net als wij’, dan staat er: ‘Maar dat was niet waar, laat je niks wijsmaken’ (46). En even later: ‘Het waren soldaten. Geen mensen. Geen verklede jongemannen. Nee: soldaten. Ik heb het zelf gezien, ik heb ze goed bekeken’ (47).

Maar een bladzijde verder is de ik-figuur al wat minder zeker van zijn standpunt: ‘Men probeerde ons nu wel eens wijs te maken dat het eigenlijk gewone mensen waren, jonge mensen, maar hoe konden wij dat weten. [...] Het was de vijand. Ik begrijp er niets van’ (48). En weer wat verderop in het boek begint de ik-figuur al vooruit te wijzen naar het begrip dat hij later van de situatie zal hebben: ‘Hij wist toen nog niet dat het geen moordenaars waren, maar gehoorzame soldaten, die bevelen kregen en uitvoerden’ (54). Schuld als gevolg van gehoorzaamheid, Armando brengt dat vaker te berde.

Tegen bevelen kun je nog ingaan, ongehoorzaamheid is een optie. Maar niemand kan zelf bepalen of hij tot de aanvallende of de aangevallen partij behoort. En of je toevallig net in leven bent op het moment dat er een oorlog woedt, daar heb je als mens ook weinig over te zeggen. Bovendien is iemands levensloop volgens de ik-figuur van invloed op zijn gedrag. Daar wil hij het zijne van weten: ‘Ik zou wel eens iemand willen spreken die deze man [een kampleider, ek] heeft gekend toen ie twaalf was, toen ie achttien was, hoe hij toen was, dat zou ik willen weten. Misschien is het heel belangrijk om dat te weten’ (176). En zo wordt het zwart bij Armando steeds grijzer.

De schuld komt dichterbij. Ook Nederlandse handlangers horen bij de daders. Maar ook hen scheert de ik-figuur niet allemaal over één kam: ‘Maar het was ook weer niet zo dat ze allemaal gevaarlijk waren. Nee. Er waren er die fout waren, maar ze zouden je nooit verraden. Voor die hoefde je nooit bang te zijn, met die kon je vrijuit praten. Van sommigen werd zelfs gezegd: eigenlijk een goeie kerel, maar ja, een idealist. Zo iemand was “een idealist”’ (180). Na de oorlog zoekt de ik-figuur daders op. Dat blijken mensen te zijn. Mensen die over woorden beschikken.

Minder zwart-wit denken is bijna niet mogelijk, maar toch waagt Armando het erop een stap verder te gaan. Ook het wit moet het ontgelden en wordt grijs. Na de oorlog worden de rollen namelijk omgedraaid. De ik-figuur ziet in het kamp nieuwe gevangenen: ‘zij, die geheuld hadden met de bezetter, handlangers’ (184). De goeden lijken nu daders te zijn, de fouten slachtoffers. En zelfs als je tot de groep van slachtoffers behoort maar de oorlog overleeft, kan dat een schuldgevoel geven. ‘Ik ben een overlevende’, zegt een man in het boek, ‘ik schaam me dood’ (250). En zelfs zij die de oorlog niet hebben meegemaakt kunnen zich schuldig voelen. Over kinderen die in vrijheid werden geboren zegt de ik-figuur: ‘Dat was erg vervelend voor ze. Het was net of ze iets misten’ (160).

[p. 40]

Nog is er niet genoeg beschuldigd. Ook het landschap moet het ontgelden. De gruwelijkste dingen hebben zich in de oorlog vaak juist op de prachtigste plekken afgespeeld. Misleidend dus, dat landschapsschoon. Armando heeft dit in zijn werk (in beeldende kunst, poëzie en proza) aangeduid met de personificatie ‘schuldig landschap’. Het landschap is schuldig omdat het een stille getuige is^1. en omdat het bovendien de sporen van gruwelijkheden wegwist.^2. Vooral de bosrand vindt Armando fascinerend. Ook hierin zoekt hij de grens op, net als in het onderscheid tussen goed en fout en tussen heden en verleden.^3.

In De straat en het struikgewas, hoe kan het ook anders met zo'n titel, komen veel passages over het landschap voor. Vooral over het zwijgen van het landschap. Een passage waarin de ik-figuur de personificatie letterlijk introduceert is de volgende:

Ik heb het struikgewas buitengewoon gewantrouwd, ofschoon daar, bij enig nadenken, geen enkele reden voor is. Integendeel, zou ik haast zeggen.
En niet alleen het struikgewas, ook jegens de bomen koester ik een groot wantrouwen. Heb ik altijd al gewantrouwd. Met de bomen heb ik zo het een en ander meegemaakt, daar zou ik veel over kunnen vertellen. [...]
Ik heb ze openlijk beschuldigd, ik heb in ettelijke bijeenkomsten over ‘het schuldig landschap’ gesproken, maar ze gaven geen kik.
Het landschap geeft nog steeds geen kik. Het volgt slechts de bevelen der seizoenen op. Het pronkt, het groeit en vervalt. Het zwijgt.
Is dat niet groots? Is dat niet plechtig? Ik vind het laakbaar en loffelijk tegelijk (186-187).

De schoonheid van het landschap is onverschillig en is daardoor een verraad aan het gruwelijke, wat laakbaar is, maar ook een verweer ertegen - en dat is loffelijk.^4. Verder duikt het landschap als stille getuige regelmatig op in zinnen als ‘De struiken trokken zich nergens wat van aan’ (112) of ‘het landschap hield zich kalm’ (210). Zelfs als de bomen slachtoffer zijn geworden van de oorlog, noemt de ik-figuur ze schuldig: ‘Nou weet ik wel, er zijn bomen die scherven in hun buik hebben, dat weet ik wel, die zijn ook niet ongeschonden gebleven, maar ze zeggen niks, dat is het, ze zeggen niks. Dat is toch geen manier’ (118).

Maar ook het feit dat het landschap de sporen wegwist is aanwezig in De straat en het struikgewas. Het motto van Otto Fürst von Bismarck bij het hoofdstuk ‘De bomen in het bos’ bijvoorbeeld luidt: ‘Es ist zu nett hier im Wald’ (114). Het is er te mooi, er is te weinig van te zien dat het oorlog is geweest.

Wat wil Armando toch met dat landschap? Vanwaar die personificatie? Waar staat het landschap voor? Een metaforische duiding ligt nogal voor de hand.

1. K. Beekman, ‘Armando. De straat en het struikgewas’. In: Lexicon van literaire werken 14, 1992, 4.

2. W. de Moor, ‘Armando. ‘Ik noem het schuldig landschap’. In: W. de Moor, Dit is de plek. De betekenis van plaats en emotie in het werk van schrijvers en schilders. Zutphen, 1992, 13-27. (Ook verschenen in: Dietsche Warande en Belfort 137 (1992), 707-715).

3. Beekman 1992, 5.

4. H. Brems, Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur 1945-2005. Amsterdam 2006, 76.

[p. 41]

Het zou kunnen staan voor de mens. De bomen zijn getuige, maar ze zeggen niets. Zo zijn er ook mensen getuige geweest van gruwelijkheden en ook zij zeggen soms niets. Via de beschuldiging van het landschap zou Armando dus ook de schuld van de mens aan de kaak stellen. Of althans: de schuld van de mens laten zien.

Van Alphen stelt dat zo'n metaforische duiding niet mogelijk is. Hij baseert die mening op het gegeven dat Armando niet iedere boom schuldig verklaart. Alleen de bomen die aanwezig zijn geweest bij het geweld moeten het ontgelden. Mijns inziens maakt dat de metafoor juist aannemelijker: juist díe mensen die het geweld hebben gezien en het verzwegen zijn schuldig.^5.

Toch is ook voor Van Alphens interpretatie veel te zeggen. Hij vat het schuldig landschap op als een vorm van ‘indexicaliteit’: zoals een voetafdruk op het strand een index is voor het feit dat daar een mens gelopen heeft, zo zijn Armando's bomen een index voor dat wat zich rond die bomen heeft afgespeeld. De bomen zijn aanwezig geweest bij het geweld, ze grenzen er zogezegd aan. In deze interpretatie past ook goed het tweede schuldaspect van het landschap: het uitwissen van de sporen. De schuld van het landschap is dus gelegen in het feit dat het, hoewel het grenst aan de gruwelijkheden, die gruwelijkheden verzwijgt en ze zelfs uitwist.^6.

Deze interpretatie sluit een metaforische lezing echter niet uit. Je zou zelfs kunnen zeggen dat er bij metaforische lezing sprake is van ‘indexicaliteit’ op een abstracter niveau. Armando noemt het landschap, maar bedoelt daarmee mede de mens die dat landschap bewoont en de tijd die in dat landschap heer en meester is. Zoals door het toedoen van het landschap niet meer zichtbaar is welk kwaad en geweld er plaatsvond, zo dreigt ook door het toedoen van de mens en zijn gebondenheid aan tijd het oorlogsverleden in de vergetelheid te raken. Armando zei eens in een interview: ‘Ik wil niet dat dingen veranderen. Ik heb de neiging de dingen stil te zetten. Naar mijn opvatting is kunst voor een groot deel verzet tegen de tijd, tegen de vergankelijkheid. Een volkomen zinloos gevecht dat je nooit zult winnen maar waar je je hele leven aan wijdt.’^7. Des te schrijnender is de brand in het Armando Museum.

De oorlog. Het kamp. De plek. We doen Armando's boek tekort als we het als een verwerking van zijn eigen ervaringen lezen. Het gaat om meer. Oorlog is een extreme situatie waarin duidelijk wordt dat schuld en onschuld dicht bij elkaar liggen.^8. Schuld is ook daar waar je hem niet denkt. En daar waar je veel schuld verwacht is hij misschien verklaarbaar. Zwart en wit worden allebei grijs. Dat maakt de wereld er niet overzichtelijker op, maar wel rechtvaardiger, wat een opluchting kan zijn: ‘Ik moest erg aan de vrede wennen. Al dat geklets over goed en slecht, over zwart en wit. De ervaring had me geleerd dat er mensen bestonden die zeer

5. De vraag is overigens wel of ook de oorlogsslachtoffers schuldig verklaard worden als de metafoor wordt doorgetrokken: ook de verminkte bomen verklaart Armando namelijk schuldig vanwege hun zwijgzaamheid.

6. E. van Alphen, ‘Armando's oorlog. Isolatie en annexatie als vormen van herinnering’. In: E. van Alphen, De toekomst der herinnering. Essays over moderne Nederlandse literatuur.
Amsterdam, 1993, 90-94.

7. Armando in een interview door Wam de Moor (1992, 20).

8. Goedegebuure concludeert in een bespreking van Armando's gedichtencyclus het gevecht ook dat men er ‘in weerwil van de autobiografische inslag’ verkeerd aan zou doen ‘het gevecht terug te brengen tot de literaire verwerking van een particuliere anecdote. Juist het mythisch aspect van de gekozen thematiek tilt de betekenis naar een bovenindividueel plan.’ Waarna hij stelt dat het Armando gaat om de onscheidbaarheid van goed en kwaad. (Jaap Goedegebuure: ‘Het verschrikkelijke wonder. Over de Tweede Wereldoorlog en de Nederlandse literatuur na 1945’. In: Literatuur: tijdschrift over Nederlandse letterkunde 19 (2002), 2, 66-76).

[p. 42]

goed en mensen die zeer slecht waren, maar de ervaring had me ook geleerd dat het merendeel zich in het rijk der tussentinten ophield. Dat was een verademing’ (165).

Armando, De straat en het struikgewas. De Bezige Bij, Amsterdam 1988, 1990³.