Liter. Jaargang 11

[p. 32]

Peter Sierksma
Stervensuur
Bij Maarten Biesheuvel (1939), ‘Rekenschap’ (1972)

1

Angst, schuld en twijfel. Ik ken geen Nederlandse schrijver die er zo door bevangen is als J.M.A. Biesheuvel. Opgegroeid in een goed orthodox gereformeerd gezin is hij er in zijn jonge jaren door gestempeld. Anders dan Jan Wolkers en Maarten 't Hart heeft Biesheuvel nooit echt weten af te rekenen met het geloof der vaderen. Hij is er te gevoelig voor. Zo gevoelig dat hij er gek van werd.

In De Angstkunstenaar (1987) probeert hij iets van die fundamentele angst te verwoorden:

Kent u zelf niet de zwaarmoedigheid, de angst, ik bedoel de angst die aanhoudt, niet de schrik. Die komt als een bliksemflits en is weer weg en dan is alles weer gewoon... Nee, ik bedoel de angst van het niet meer begrijpen, van het niets meer begrijpen, de angst van de zwaartekracht haar geheim te ontfutselen, te snappen wat een bureaublad is, wat een speldeknop en wat wroeging, schuld en pijn.

Schuld, schuld en nog eens schuld. Biesheuvel heeft het om niet meegekregen en grossiert erin. Er is geen verhaal te vinden waarin het fenomeen geheel afwezig is. Maar het verhaal waarin schuld en erfzonde tot in hun uiterste consequentie, namelijk met de wroeging en het volle besef van het menselijk tekort, het meest schrijnend samenkomen, is dat over zijn gereformeerde tante en christelijke boekenschrijfster Jacoba M. Vreugdenhil, ‘Rekenschap’.

‘Rekenschap’ (afkomstig uit Biesheuvels debuut In de bovenkooi, 1972) vertelt het verhaal van een ziekenhuisbezoek dat Eva en Maarten afleggen aan hun tante Ko, twee weken voordat zij aan botkanker zal sterven. Omdat de geschiedenis opent met datum en stervensuur (‘Vrijdag 26 maart 1971, halfelf in de avond’), weet de lezer meteen waar hij aan toe is. Hij wordt deelgenoot gemaakt van een herinnering, die zich als flashback in de tegenwoordige tijd voltrekt. Ook in die flashback is de datering uiterst precies: het laatste bezoek aan tante Ko vindt plaats op de dag dat Cassius Clay zijn inmiddels legendarische bokspartij met uitdager Joe Frazier uitvecht.

[p. 33]

Hoe oud tante geworden is, komen we uit het verhaal niet te weten, wel dat zij te jong was om echt oud te zijn (‘Ach, dat iemand op deze leeftijd sterven moet...’ zegt even later de geestelijk verzorger van het ziekenhuis). En ook dat klopt, Jacoba Maria Vreugdenhil werd in 1913 geboren en stierf dus niet ouder dan achtenvijftig jaar.

De setting van ‘Rekenschap’ is troosteloos. Tante is gestorven in het ziekenhuis en de schrijver herinnert zich de plek waar hij haar heeft bezocht als een ‘kale cel, omgeven door verchroomde instrumenten, smetteloze flessen en een computer als nachtkastje...’.

De ziekenkamer krijgt betekenis door de vermelding dat er tegenwoordig niet veel mensen ‘meet gewoon thuis’ sterven. Dat heeft een vervreemdend effect en versterkt de eenzaamheid van de lijdende tante. Iedere huiselijke warmte is verdwenen, het nachtkastje is een computer geworden, al het persoonlijke is vervangen door systematiek. De vervreemding wordt extra benadrukt door de parallelmontage van enkele flarden van de genoemde bokspartij met ziekenhuisbeelden zoals de optuiging van het bed, de loop van allerlei leidingen en draadjes van mens naar machine en de registratie van verschillende orgaanfuncties zoals die van hart, lever en hersenen.

De troosteloze omgeving staat in schril contrast met de christelijke troost waar tante in haar boeken zo vaak over geschreven heeft, maar die, nu het er werkelijk op aankomt, ver te zoeken is. Ook de geestelijke aan het bed van tante, een rooms-katholieke kwezel die om de hete brij heen draait en zoete broodjes bakt, lukt het niet te doen waar hij voor ingeroepen is: troost en verlichting brengen in spreken of in zwijgen. Niet de door de catechismus benadrukte ‘enige troost in leven en sterven’ derhalve, maar vertwijfeling is ieders deel. Na het noemen van tijd en plaats van Koba's sterven wordt de lezer direct geconfronteerd met het dilemma dat ieder mens een keer onder ogen moet zien: hoe zullen wij sterven en wat hebben wij achteraf aan eerlijks, goeds of zinnigs gedaan met ‘de tijd ons toegemeten’?

Wat nemen we mee? Wat hebben we in alle eenvoud tot stand gebracht en wat hebben we niet af kunnen ronden in die tijd ons hier en nu gegeven?

Tante had, zo bekent ze aan Eva, nog wel tien jaar willen schrij ven en gedurende die periode nog minstens drie boeken op de markt kunnen brengen. En al waren die boeken volgens de schrijver dan ook christelijke draken, het neemt niet weg dat tante, zo snikt hij aan het eind van het verhaal, een beter lot had verdiend dan te kreperen op haar sterfbed: ‘Mijn tante is dood, maar ze heeft tenminste een poging ondernomen. Ze schreef niet best, maar ze heeft het toch geprobeerd...?’

Dat einde is aandoenlijk. Het heeft iets van een pleidooi. Tegenover alle schuldigen op deze aarde die nergens last van hebben, die elkaar altijd maar de hand

[p. 34]

boven het hoofd houden ‘door áltijd in groepsverband op te trekken’ en die zich bovendien nog eens met totaal onbelangrijke dingen als voetbal bezighouden, staan eenlingen als tante Ko, die wel hun best gedaan hebben iets zinnigs te doen maar daarvoor aan het einde van de rit niet worden beloond. Dat is op z'n minst onrechtvaardig en voor de tweeëndertigjarige schrijver een reden grote vraagtekens te zetten bij de god en het geloof van zijn jeugd.

2

Als de term ‘schuld’ valt in Biesheuvels overpeinzingen, is het niet moeilijk te raden waar zij vandaan komt. Uit de Heidelbergse catechismus. Generaties hervormden en gereformeerden zijn door dit bindend herderlijk en opvoedend schrijven uit 1536 gevormd. Aan de hand van 52 ‘Zondagen’ en 129 vragen en antwoorden gaven de opstellers ervan reformatorische predikanten stof het kerkvolk het hele jaar door te onderwijzen in de beginselen van de calvinistische leer. Met name in Nederland is de invloed van de catechismus onpeilbaar groot geweest.

Sinds de Synode van Dordrecht (1619) vormt die met de Nederlandse geloofsbelijdenis naar Guido de Brès en de Dordtste Leerregels de inhoudelijke basis van de protestantse kerken in Nederland. Omdat de gelovigen de catechismus iedere zondagmiddag in vrijwel iedere gemeente konden aanhoren, kenden zij de catechismus vaak beter dan de bijbel zelf.

In ‘Rekenschap’ komt het woord schuld driemaal voor. Tweemaal in de gedachten die Biesheuvel zijn tante toebedeelt, de derde maal in zijn slotpleidooi als hij zijn tante vrij probeert te pleiten door te kijken naar de meeste andere mensen, die zich verschuilen achter het collectief:

Want wees nu eens eerlijk: Wijst U in Uw wijde omgeving eens mensen aan, die geen openlijke of latente misdadigers en monsters zijn? Door elkaar de hand boven het hoofd te houden, door áltijd in groepsverband op te trekken vergroten wij onze schuld (62).

Het pleidooi van Maarten is, nogmaals, aandoenlijk. Hij laat er mee zien hoe hardvochtig de calvinistische zonde- en genadeleer anno 1971 in de praktijk nog uitpakt: God treft niet alleen opstandigen en zondaars die zich bewust van Woord en evangelie afkeren, maar ook brave gewetensvolle kerkgangers die tot het einde toe gekweld worden met vragen waar geen genade tegen opgewassen lijkt.

Biesheuvel zou Biesheuvel echter niet zijn als hij het hierbij had gelaten. Verreweg de interessantste overwegingen zijn terug te vinden in de passages waarin

[p. 35]

hij in het hoofd van zijn tante kruipt. Waar neeflief het als afvallige voor de lijdende gelovige opneemt, gebruikt hij zijn tante eerst om het voor hem op te nemen:

Ik zit te piekeren over wat mijn tante nu mogelijkerwijs ligt te denken: ‘Maarten heeft gelijk. Men behoéft niets te zeggen tegen een stervende! Zelfs als Maarten een gedeelte van Gods openbaring is, heeft hij het recht om te zwijgen. God zwijgt zelf ook en steekt geen poot naar me uit. Maarten weet dat mensen altijd eenzaam zijn, zeker als ze doodgaan. Dan moet je niet met lullepraat aankomen. Die jongen is alleen maar door het probleem of hij de Heidelbergse Catechismus al of niet zou accepteren en of hij er “Amen” tegen zou zeggen, drie keer in een gekkenhuis terecht gekomen... Wellicht is het een schuld, dat ik me zo weinig met Maarten heb bemoeid (73).’

En zo wordt de lezer in de ziekenhuiskamer getuige van een onverwachte aanklacht van een door en door gelovige vrouw tegen haar Maker die haar niet alleen in haar lijden in de steek laat, maar ook onredelijk is tegenover die weldenkende en -doende schepselen die zich afvragen wat de zin van het leven is als de Grote Maker van alles het af laat weten.

Wie de gedachtemonologen leest, wordt constant heen en weer geslingerd tussen het rationele verweer tegen God en zijn door de mensen uitgevonden leer (‘Hij laat je leven en bidden. Angstig zijn, huilen en een enkele keer lachen. Hij laat je geboren worden en sterven. Je vraagt niet om het leven. Je vraagt niet om de dood. Hij doet maar.’) en de irrationale schuldgevoelens die dat oplevert: ‘Ik ben geen misdadigster geweest. Ik zal schuldig bevonden worden omdat ik niet in mijn eigen ziel heb durven wroeten... Ik heb het verprutst en kan het niet meer over doen. Het kan me ook niets meer schelen of ik naar de hel ga of naar de hemel. Volgens mij gebeurt er niets. God allemachtig! Honderd pijnscheuten door mijn lichaam van teen tot kruin! Daar is geen opium tegen opgewassen.’

Anders dan in het titelverhaal van de bundel De verpletterende werkelijkheid (1979) waar God de ik-figuur voor straf door het heelal laat dolen omdat hij overwogen heeft zelfmoord te plegen, staat in ‘Rekenschap’ God zelf voor de rechter: ‘Hij staat de grootste misdaden toe. Hij kwelt de mensen tot ze knettergek zijn...’

Zo wordt binnen de driehoek God, gelovige en afvallige de schuld, die wij voelen over het menselijk tekort in het algemeen en ons ongeloof in het bijzonder, uiteindelijk verhaald op de Ene, de grote rechter zelf, omdat hij altijd buiten schot blijft.

Dat is nogal wat. Op z'n minst een gedurfde gedachte waar we ons helemaal lekker bij voelen. En dus ontbreekt naast de aanklacht ook de ootmoed niet.

[p. 36]

Nadat tante uitgedacht is, spreekt ze heel andere woorden dan die in haar hoofd omgingen. Ze geeft Maarten het volgende advies: ‘Wees eerlijk als je schrijft. Misschien is het verkeerd wat je betogen wilt, maar dat geeft niet. God heeft al zijn schapen lief. Als hij jou gemaakt heeft, wil hij ook dat jij spreekt zoals je spreekt.’

En Maarten zelf? Aan het einde van het verhaal blijkt dat hij zijn ‘pleidooi voor tante’ in de bus geformuleerd heeft. De ijdelheid der dingen wordt hem duidelijk wanneer hij uit het raampje een voetbalwedstrijd ziet en de buschauffeur apart stopt om de stand te horen. De thuisclub staat blijkbaar voor, want de verteller ervaart plotseling een saamhorigheid in de bus (‘Ik had het idee dat de passagier naast me de arm om mijn schouder had willen leggen, alleen maar om het feit dat “onze jongens” aan het winnen waren.’) die totaal afwezig is wanneer het er werkelijk toe doet.

En dus huilt hij als hij uitstapt.

Maarten Biesheuvel, ‘Rekenschap’, In de bovenkooi, Meulenhoff, Amsterdam 1972, 1974⁷.

[p. 37]

Ruud Pols, Transparantie 7 (2004).