Liter. Jaargang 11

[p. 22]

Henk Knol
De lange lijst die met mijn naam begint
Bij Hein de Bruin (1899-1947), Job (1943)

Voor veel dichters geldt dat poëzie het moet hebben van weinig en langzaam. Ook al werken ze elke week aan een gedicht, dan nog blijkt de jaarlijkse opbrengst in het gunstigste geval uit een schamele tien tot vijftien versjes te bestaan. De wet van Weinig & Langzaam lijkt ook van toepassing op het bescheiden poëtische oeuvre van de man die als een van de sterkste dichters uit de kring van de Jong-Protestanten geldt: Hein de Bruin. Een slordige tweehonderd gedichten publiceerde hij. Zijn poëtisch oeuvre verscheen in debundels Het ingekimde land (1932), Hernieuwd herdenken (1941) en Ebben en ivoor (1945). In 1943 schreef De Bruin zijn herdichting van het bijbelboek Job; dit grote werk verscheen nog in bezettingstijd, werd na de bevrijding als zelfstandige uitgave in de handel gebracht en zo'n tien jaar later herdrukt.

Die herdruk heeft de dichter zelf niet meer beleefd; in 1947 maakte hij, zwaar depressief, een eind aan zijn leven, 's daags voor de trouwdag van zijn oudste dochter.

Wat is er, meer dan zestig jaar na die ongeluksdag, nog overgebleven van Hein de Bruins poëzie? En: hoe belangrijk is ‘schuld’ als thema aanwezig in de poëtische nalatenschap van een dichter die een krachttoer leverde met zijn herdichting van het bijbelboek Job en misschien zelf nog heeft beseft dat dit niet het magnum opus was geworden waarvan hij moet hebben gedroomd toen hij eraan begon?

Zijn Job is - zeker voor een uitgave van vlak na de oorlogstijd - voornaam uitgegeven en verluchtigd met een drietal tekeningen van Henk Krijger. Het werk bestaat uit negenendertig gedichten, ondergebracht in drie afdelingen. In de eerste afdeling laat De Bruin een aantal figuranten - een dromer, wat knechten en enkele ooggetuigen - de eerste twee hoofdstukken van het bijbelboek navertellen.

De middelste en, net als in het bijbelboek, grootste afdeling bestaat uit vijfentwintig gedichten die het ‘discours’ tussen Job en zijn vrienden Elifaz, Bildad en Sofar weergeven. In hun debat gaat het om de vraag naar de oorsprong en de zin van het menselijk lijden. Job - ‘schurftzick en ongeschoren’ - beroept zich vasthoudend op zijn onschuld, terwijl zijn ziekentroosters hem er even stug van proberen te overtuigen dat zijn ellende alleen verklaard kan worden vanuit het causale model waarin ieder die zijn gat brandt ook op de blaren moet willen zitten. In de altijd wat stroeve poëzie van de Bruin: ‘de beproefde leer / omtrent

[p. 23]

het evenwicht / der boete met de schulden’. Hij laat de Suchiet Bildad deze moraal heel passend nog eens dunnetjes overdoen in een tiental spreuken die het niveau van tegeltjeswijsheid niet mogen overstijgen:

Wanneer een man ten gronde gaat
bewijst dat zijn verdorven staat.

De bundel sluit af met een afdeling waarin nog weer nieuwe personages het woord nemen: de vrouw van de ooggetuige uit de eerste afdeling, de Buziet Elihu, en een nakomeling van Job die verslag uitbrengt van Jobs ‘gezegend einde’. De voorlaatste sprekers in deze afdeling zijn God en Job zelf: God geeft geen antwoord op Jobs vragen, maar laat zien wie Hij is als almachtig Schepper. En dat brengt Job - in het bestek van twaalf regels - tot inkeer:

Mijn God, Almachtig God, en mijn Bedwinger,
mijn waarde slinkt, ik voel mij ál geringer,
beschaamd, en schuldig waar ik U weerstond,
leg ik verbaasd de vinger op mijn mond.

Terzijde: het is vanwege deze en andere zwakke plekken in Job waarom een indertijd gezaghebbend criticus als C. Rijnsdorp (1894-1982) weliswaar vond dat elke dichter er kennis van moest nemen omdat het werk uitsteeg boven veel ‘enghartige ik-lyriek’ van De Bruins tijdgenoten, maar daarnaast toch ook liet doorschemeren dat De Bruin zich aan zijn herdichting had vertild. Volgens Rijnsdorp heeft er een verkleining plaatsgevonden in de manier waarop De Bruin de grootse poëzie uit het bijbelboek heeft herschreven - en daarbij getransformeerd in dichterlijke ‘schrijnwerkerskunst’. Het is inderdaad technisch knappe, plastische poëzie die echter nergens ‘grote adem’ krijgt en ruim een halve eeuw later zelfs vermoeit door een zekere monotonie.

Meer dan over ‘schuld’ gaat het in De Bruins Job over iets anders. De Bruin geeft daar zelf duidelijkheid over in een brief van 26 december 1942 aan zijn kompaan Gerrit Kamphuis: ‘Thans ben ik begonnen met een “herschepping” van Job. [...] Het gaat ook [cursivering van mij, hk] over de Godskennis.’¹ Interessant is Kamphuis' analyse van de problematiek die hij ontdekt in ‘De Brief’, de ronduit meesterlijke sonnettencyclus die De Bruin min of meer als voorstudie beschouwde van zijn Job. Op 23 december 1942 schrijft hij De Bruin over ‘de origineele gedachte’ die deze bijna aan het eind van de cyclus verwoord heeft: als zou de verschijning van Jezus afbreuk doen aan Gods heerlijkheid. Het lijkt er wel op, aldus Kamphuis, of de dichter van ‘De Brief’ God zijn vermenselijking in de Zoon kwa-

[p. 24]

Tekening Henk Krijger, in Job van Hein de Bruin.

[p. 25]

lijk neemt, omdat hij wil blijven opzien tegen de Vader-Schepper en geen broertje van diens Zoon wil zijn. Kamphuis: ‘Dit religieuze vadercomplex heeft een zekere jalousie jegens de Zoon tengevolge, die trouwens toch ook maar zwak den heerlijkheid van den Vader weerspiegelt evenals alle menschenscheppers; een jalousie de métier, zou je het haast kunnen noemen. Want is Hij niet het Woord?’ Jezus als grote broer (en daarmee: concurrent!) van de dichter De Bruin?

Kamphuis zou gelijk kunnen hebben. Hein de Bruin was enig kind van een nogal ijspegelige moeder en een zeer dominante vader die naar Amsterdam verhuisden om daar pal naast hun juist getrouwde zoon te gaan wonen en vervolgens voortdurend in te breken in diens gezinsleven. De kleine jongen die Hein altijd voor zijn vader moet zijn gebleven rebelleerde in zijn literaire loopbaan tegen het burgerlijk-gereformeerde milieu van zijn ouders, maar kwam nooit echt onder de invloed van dat milieu uit. Tegen deze achtergrond wordt gaandeweg ook zijn relatie tot het christendom en de kerk van zijn tijd problematisch. Gerrit Kamphuis typeert de Bruin in het Schrijversprentenboek over Opwaartsche Wegen als ‘enigszins aarzelend’ ten opzichte van veel meer uitgesproken figuren als de neo-calvinist Rijnsdorp, de Barthiaan Roel Houwink en Klaas Heeroma die het ‘dichterschap voor de gemeente’ zou voorstaan.

‘Enigszins aarzelend’: dat was de Bruin misschien wel ten voeten uit. Maar over persoonlijke schuld hoefde je hem niets te vertellen; hij kreeg de leer van de erfzonde met de paplepel ingegoten. Wanneer hij in het vierde sonnet van de cyclus De Brief God als rechter beschrijft die ‘de lange lijst die met mijn naam begint’ bijwerkt, dan klinkt dat haast plichtmatig. Kwesties als ‘schuld’ en de causaliteit tussen zonde en schuld stonden in zijn poëzie vrijwel zeker áchter het probleem van de godskennis.

De Bruin had het gaandeweg niet zo op met de ‘voorzeide leer’ en het gereformeerde stelsel met zijn gebeitelde dogma's. Hij sympathiseerde met het ‘beschroomde’ theologiseren van de Barthianen en las Kierkegaard en Miskotte. Het ligt voor de hand: wanneer je immers de stelligheid van de ‘voorzeide leer’ problematiseert, wat zegt die leer dan nog over zonde en schuld en, meer nog: over God zelf?

Nergens heeft Hein de Bruin zich in een gedicht uitgesproken over zijn ouders. In zijn vroege poëzie is het opvallend vaak schemerig of nacht. Het is stemmingspoëzie die zich niet zozeer uitspreekt over persoonlijke schuld alswel - en gaandeweg onverbloemder - over de eigen verwarring en innerlijke desintegratie als ‘een bloeiselloze wildernis’.

In andere gedichten typeert de ik-figuur zich als veinzer, ‘eeuwig weegblind’,

[p. 26]

een man van doen-alsof, iemand die ‘laf is in Gods koninkrijk’ en het gedicht ‘De besluitloze’ zou je - met Jeroen Brouwers die in zijn De laatste deur (1984) twee stukken wijdde aan de zelfmoordenaar De Bruin - in dit verband ook kunnen lezen als pregnant zelfportret van een dichter wiens onvermogen om te breken met zijn afkomst en milieu ten einde toe doodbloedde in weifelachtigheid:

Hij dacht. En vond een uitkomst evenmin,
maar raakte bijster in het eigen hart.
- Want wie de ganse kluwen heeft ontward,
die weifelt tussen einde en begin. -

Dat permanente weifelen ‘tussen einde en begin’ is - méér dan het besef ‘in Adam verdoemd te zijn’ - wellicht het belangrijkste ingrediënt in het gekmakende schuldbesef van Hein de Bruin. In het slotgedicht van zijn Job laat De Bruin een nakomeling verwoorden wat de zoektocht naar godskennis zijn Job heeft opgeleverd:

Zie niet op mij, mijn hoorders: onvermogen,
dat werd een diep besef in mijn geslacht
zodra het om de vraag ging naar Gods raad,
[...]
Jobs kindren zijn beschroomde theologen
en weten niet zoveel als men verwacht,
ondanks de trek van Jobs beproefd gelaat.

Hein de Bruin, Job, Bosch en Keuning, Baarn 1945.