Liter. Jaargang 11

[p. 27]

Hennie Walgemoed
Belastingvrij
Bij Graham Greene (1904-1991), De derde man (The Third Man, 1950)

Er is slechts een vorm van boekpromotie, volgens veellezer Kees Fens: een vriend geeft je een boek en zegt: ‘Hier, moet je eens lezen.’ Ik heb het altijd onthouden doordat het zo waar is: van een vertrouwde, een vriend, neem je tips en adviezen eerder aan. Zo'n vertrouwde kan ook een recensent of auteur zijn. Als Willem Jan Otten vertelt over zijn ‘nagekomen held’ Graham Greene, die hij heeft ontdekt door de veel te onbekende geweldige auteur Shusaku Endo, is dat voor mij een aanleiding om Greene te gaan lezen. Meer dan de verhalenbundel Mogen we je man even lenen en The end of the affair kende ik niet, dus er was in dat heerlijk omvangrijke oeuvre genoeg te ontdekken. Greene gepromoot door Otten die hem via Endo had ontdekt. De ene vriend die de andere aan het lezen zet.

Twee soorten schrijvers zijn er, wordt wel gezegd. De ene soort schrijft steeds hetzelfde verhaal, de tweede zoekt steeds andere vormen en andere plots. Het heeft de aantrekkingskracht van een simpel verklaringsmodel. Je hebt schrijvers als Jan Siebelink en Amos Oz, die dezelfde gebeurtenissen elke keer op overeenkomstige manier neerzetten. En je hebt auteurs als Ian Mc Ewan of Anne Provoost, van wie elk nieuw boek volkomen anders is. Zo lopen Provoosts boeken uiteen van een zeer vrije bewerking van een bijbelverhaal, zoals De Arkvaarders, tot een jeugdroman als Vallen, over de aantrekkingskracht van neonazisme.

Maar in welke van deze twee categorieën is Graham Greene dan te plaatsen? Zijn verhalen verschillen op het eerste gezicht zeer: ze spelen in onvergelijkbare plaatsen als Spanje, de binnenlanden van Afrika of Wenen net na de Tweede Wereldoorlog. Overeenkomsten vertonen ze echter ook: ze spelen vaak in tijden van chaos en onzekerheid, in letterlijke transitsituaties, op plekken als kades en stations. Vaak hebben ze een hoofdpersoon die op tamelijk naïeve, maar verbeten wijze een soort zoektocht of opdracht uitvoert. Zo'n hoofdpersoon is uit op gerechtigheid, soms op wraak. Schuld, straf en wraak zijn vaak de motor van een verhaal, maar Greene is zeker geen auteur die altijd hetzelfde verhaal vertelt. Het simpele model van twee typen auteurs lijkt toch niet helemaal te voldoen.

Greenes zeer korte roman of lange verhaal The Third Man werd geschreven als filmscript en daarna bewerkt tot verhaal van rond de honderd pagina's. Het speelt in Wenen na de Tweede Wereldoorlog, de verscheurde stad die in vier ‘Bezirke’ is verdeeld: een Franse zone, een Russische, een Engelse en een Amerikaanse.

[p. 28]

Prachtig zijn de zwart-wit filmbeelden van patrouillerende militaire voertuigen met daarin van elke nationaliteit een soldaat. Er zijn behoorlijk wat verschillen tussen film en verhaal; de verhaaltekst is hier het uitgangspunt.

Even gevierendeeld als de stad Wenen is hoofdpersoon Rollo Martins. Hij is auteur van goedkope cowboyromannetjes die hij publiceert onder het stoere pseudoniem Buck Dexter. De ik-verteller zegt dat er altijd een conflict was tussen zijn absurde voornaam Rollo en de degelijke achternaam van Nederlandse origine Martins: Rollo keek naar alle vrouwen die langskwamen en Martins zwoer ze voor altijd af. Vele malen komt dat verschil tussen Rollo en Martins terug. Naast deze verdeeldheid is er dan het pseudoniem B. (Buck) Dexter: meteen bij aankomst wordt hij aangezien voor de gerespecteerde auteur Benjamin Dexter, en wordt hem logies in hotel Sacher en een ruime onkostenvergoeding verschaft. Komisch is dat hij in Wenen een lezing moet houden en dat niemand door heeft dat hij niet de Dexter is die men verwacht. Zo valt dit personage in vieren uiteen: hij is Rollo en Martins, hij is Buck Dexter en Benjamin Dexter.

Martins komt naar Wenen op uitnodiging van zijn oude schoolvriend Harry Lime, die zegt werk voor hem te hebben. Hij bewondert Lime met een ware, jarenlang gekoesterde heldenverering. Hij was vroeger de sukkel, Harry de slimme, ondernemende, handige jongen. Harry Lime blijkt omgekomen te zijn, aangereden door een auto. Martins kan nog net de begrafenis meemaken. Hij is geschokt en probeert de toedracht van het ongeluk te achterhalen. Al snel stuit hij op tegenstrijdige verklaringen en raakt hij ervan overtuigd dat Lime vermoord is. Zijn held, werkzaam bij een hulporganisatie voor vluchtelingen, moet slachtoffer geworden zijn.

Van een Britse officier, de ik-verteller Calloway, hoort Martins dat Harry Lime betrokken was bij omvangrijke zwendel in penicilline. Die penicilline werd vanuit het Militair Hospitaal op de zwarte markt gebracht, aangelengd met zand of water. Ten gevolge van behandeling met dit wanproduct waren patiënten, ook een groot aantal kinderen, omgekomen of hadden voor het leven hersenbeschadiging opgelopen. Zelfs als Martins foto's te zien krijgt van de kinderen, blijft hij in Limes onschuld geloven: anderen hebben hieraan verdiend, maar Lime had absoluut goede bedoelingen. Martins gelooft in een geestverschijning als hij's nachts in het licht van een straatlantaarn Harry Lime ziet, zeker als Lime opeens in het niets verdwenen blijkt te zijn. Calloway helpt hem uit de droom: via een deur in een van de vele Weense kiosken is al menigeen via de riolering van de ene zone in de andere terechtgekomen.

Lime en Martins ontmoeten elkaar bij het reuzenrad in het verwoeste Prater. Hoog boven de geruëneerde stad, in het stilhangende rad stelt Martins zijn vriend drie confronterende vragen: heeft Lime wel eens zijn slachtoffers bezocht?

Slachtoffers? Ach, dat is nu een woord waar Lime niet zo van houdt. Zo'n groot

[p. 29]

drama moet Martins er niet van maken. Als je vanuit het reuzenrad naar beneden kijkt en daar de mensen ziet als kleine zwarte stipjes, wat zou je dan voelen als een van die stipjes ophield te bewegen? Niets toch? En stel nou eens dat ieder stipje dat niet meer beweegt jou een bedrag van zeg twintigduizend pond zou opleveren? Zou je dat weigeren?

Wie is er eigenlijk begraven in jouw plaats, vraagt Martins. Nou gewoon, een handlanger, zegt Lime. Afleidingsmanoeuvre voor de politie. Slimme actie toch?

Wie heeft de politie getipt dat de papieren van Anna Schmidt, Limes vriendin, niet in orde zijn, is Martins' derde vraag. Ach kerel, zegt Lime, je weet toch hoe dat gaat, je moet de politie te vriend houden en ze af en toe wat informatie doorspelen.

Drie onloochenbare blijken van gewetenloosheid, van absoluut ontbreken van schuldgevoel en moreel besef levert Lime hier. Nog een keer probeert Martins het goede in hem te vinden. Harry Lime levert dan het ultieme bewijs van zijn verdorvenheid door zijn handelen nog met een vroom sausje te bedekken.

Maar Harry, je was toch katholiek, zegt Martins. O, antwoordt Lime, ik geloof nog steeds hoor. Ik geloof in God en barmhartigheid en al dat gedoe. Eigenlijk ben ik heel barmhartig, die arme sloebers hebben toch weinig aan hun leven, eigenlijk zijn ze beter af als ze dood zijn... En trouwens, beste kerel, als je in Wenen wilt blijven en gaat meewerken, dan kun je heel wat meer verdienen dan met die stomme romannetjes van je... En nog belastingvrij ook.

Harry Lime, gewetenloze zwarthandelaar, en Rollo Martins, schrijver van weinig aanzien, die samen hooggezeten in het reuzenrad het aards gewemel bezien. Twee oude schoolkameraden, de ene een representant van het kwaad, de ander, onbenullig als hij altijd gevonden is, een goed mens die het kwaad niet over zijn kant kan laten gaan.

Het is alsof hier Matteüs 4 weerklinkt, waar de boze driemaal probeert, vanaf een steeds hogere plaats, Jezus te verleiden. Driemaal probeert Martins zijn vroegere vriend te laten beseffen wat hij eigenlijk heeft aangericht. En als Lime dan nonchalant zegt zichzelf nog steeds als een goed, eigenlijk juist barmhartig, katholiek te beschouwen, is voor Martins de maat vol. Zijn vroegere held is definitief van het voetstuk gevallen. Hij helpt de politie om Lime te vinden, en na een chaotische achtervolging door de Weense riolen schiet Martins Lime neer. Die daad zal altijd op zijn geweten blijven wegen. Waar Lime zich niet bekommerde om de dood van zeer velen, is voor Martins ook het leven van die ene gewetenloze mens kostbaar.

Graham Greene, De derde man, De Geïllustreerde Pers, Amsterdam 1952. Oorspronkelijke uitgave: The Third Man, Heinemann Ltd./Octopus Books Ltd., London 1950.