Liter. Jaargang 11

[p. 19]

Arthur Hegger
De gloed van wraak
Bij Sándor Márai (1942-2000), Gloed (A gyertyák csonkig égnek, 1942)

Man sollte seinen Feinden vergeben - aber nicht, bevor sie aufgehängt sind.
Heinrich Heine in Gedanken und Einfallen

Een man wacht. Hij wacht jarenlang. ‘Mensen zijn zich hun hele leven lang op iets aan het voorbereiden. Eerst zijn ze gekwetst. Dan willen ze wraak. Dan wachten ze. Hij was al lange tijd aan het wachten’ (14), schrijft Mérai. De man heet Henrik. Hij is generaal en grootgrondbezitter. ‘Hier heeft niets een einde’ (17), klaagt zijn, van oorsprong Parijse, muziekminnende moeder over het uitgestrekte Hongaarse land waar ze na haar huwelijk met een gardist is terechtgekomen.

De generaal weet precies hoeveel tijd verstreek tussen zijn krenking en de ontknoping. Eenenveertig jaar en drieënveertig dagen. Zo lang heeft het geduurd.

Eerst is hij gekwetst. De krenking wordt de generaal op een jacht door zijn vriend Konrád aangedaan. Ze kennen elkaar vanaf hun tiende jaar als ze in Wenen naar een militair opleidingsinstituut worden gebracht. Ze leven vanaf dat begin als een eeneiige tweeling samen. Maar vanaf die prille vriendschapsgevoelens hangt er een sfeer van schuld om hen heen: ‘[...] zoals alle grote gevoelens, bevatte ook dit schaamtegevoel en schuldbewustheid. Men kan niet straffeloos een mens aan de anderen ontnemen’ (28).

Verschillen zijn er wel degelijk. Terwijl de generaal in overvloed grootgebracht wordt, moeten de ouders van Konréd zware offers brengen om hun zoon een goede positie te bezorgen. Het lijkt hun vriendschap niet te hinderen. ‘Konrád vergaf zijn vriend de rijkdom, de zoon van de gardist vergaf Konrád de armoede’ (44). Later overweegt de generaal dat rijkdom misschien wel niet te vergeven is (85).

Dieper grijpt de muziek in. De liefde van Konrád voor muziek is niet te volgen voor Henrik. De generaal staat eerst buiten de muzikale verbondenheid tussen zijn moeder en Konrád. Hij merkt dat muziek gevaarlijk kan zijn. Via Konrád leert de generaal Krisztina kennen. Zij wordt de echtgenoot van de generaal. Ook Krisztina verstaat de taal van de muziek. ‘Tussen mijn moeder, Krisztina en jou was er de muziek als bindmiddel’, zegt hij tegen Konrád. ‘Ik haat muziek’, zegt hij even later met schorre stem (129, 130).

Op de dag dat de generaal en Konrád op jacht zijn, richt Konrád zijn geweer op een hert. Hij krijgt daarbij ook de generaal in het vizier. Eén moment houdt

[p. 20]

Konrád het geweer gericht op de generaal. De generaal voelt de dreiging. Konrád vertrekt daarop zonder afscheid te nemen. Kort daarop gaat de generaal naar het appartement van Konrád. Het is de eerste keer dat hij daar komt. Hij treft het huis van een kunstenaar, een wereld van zijn vriend die hij niet kent. Terwijl hij rondkijkt, treedt ook Krisztina binnen. ‘Hij is te laf geweest’, zegt ze met raadselachtige woorden.

De generaal concludeert dat Konrád het op zijn leven gemunt had en dat een relatie met zijn vrouw daaraan ten grondslag ligt. Hij is gekrenkt en weigert zijn vrouw nog te spreken.

Zo begint de wraak. Hij gaat in het jachthuis wonen dat op twee uur reizen van zijn kasteel ligt. Hij ziet zijn vrouw vanaf die dag niet meer. Het enige dat volgens de generaal niet vergeven kan worden, zit ertussen: het verlies van zelfrespect. Krisztina kwijnt weg. Acht jaar later overlijdt ze. Op haar sterfbed vraagt ze nog naar de generaal. De generaal laat het schilderij van zijn vrouw wegnemen. Ook na haar dood mag ze er niet zijn.

Dan komt het wachten. Elk detail van wat gebeurd is, heeft zich in zijn geheugen genesteld. De herinneringen en de gloed van wraak die aan het wachten ten grondslag liggen, houden de generaal in leven, maar verkillen hem ook.

Als Konrád na eenenveertig jaren en drieënveertig dagen voor één avond terugkomt, houdt de generaal een lange monoloog. Het verhaal van Konrád mag geen ruimte krijgen en dat van Krisztina al evenmin. De generaal blijkt te beschikken over het dagboek van Krisztina. Hij heeft dat nooit gelezen en gooit het in bijzijn van Konrád in het vuur. De wraak krijgt bij de generaal niet vorm in een orgie van geweld, maar in het uitsluiten van zijn vrouw en zijn vriend.

Het verhaal leest als de biecht van een gekrenkte. Agressie is hier mijns inziens een kosmische rechter die oordeelt als we gekwetst worden. Het is begrijpelijk dat de generaal boos is. Agressie is een signaal dat iets mis gaat in een relatie. Agressie is uit op contactherstel, zij het dat de boosheid ook verwijdering brengt. Het zuiverende vuur van de tijd heeft bij de generaal alle boosheid uit de herinneringen gezogen (141). De generaal wil gehoord worden door degene die hem verraden heeft, maar hij sluit hem tegelijk buiten. De generaal zoekt geen brug. Het is een biecht waarin de gloed van de onverzoenlijkheid brandt. Er wordt geen absolutie in de woorden van de ander gezocht. Wat blijft is de stilte van eenzaamheid zonder antwoorden.

Doorgaans wordt schuld in verband gebracht met de verkeerde daden die we doen. Schuld krijgt daardoor iets objectiefs. Ik heb dát gedaan. Het is alsof het gaat om een politierapport. De generaal verzet zich tegen deze opvatting. ‘De zonde begaat men niet door datgene wat men doet, maar door de intentie achter

[p. 21]

de daad. De intentie is alles’ (82). De generaal zegt dit tegen Konrád. Maar hij ziet niet in dat dit ook op hemzelf van toepassing is. De wraakzucht van de generaal komt tot uiting in de weigering zijn versie van de gebeurtenissen te toetsen.

De generaal blijft het kwaad uiteindelijk buiten zichzelf zoeken, hoewel hij soms pogingen doet om zijn eigen aandeel onder ogen te zien. Zo wordt de generaal zelf een schuldige. Nadat Konrád vertrokken is, mag het schilderij van zijn vrouw teruggehangen worden. ‘Het is niet van belang’, zegt de generaal (156).

De schuld heeft in dit boek een tragisch karakter. De woorden van de moeder van de generaal dat hier niets een einde heeft, krijgen er een heel andere klank door.

Sándor Márai, Gloed, Wereldbibliotheek, Amsterdam 2000, 2003²³, vertaald door Mari Alföldy. Oorspronkelijke uitgave: A gyertyák csonkig égnek, Helikon Kiadó, Budapest 2000.