Liter. Jaargang 11

[p. 3]

Gerda van de Haar
Schuld
Inleiding

Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer.
Genesis 4:7
There's nothing the Crucified
would like less
than butchery to appease Him.
W.H. Auden, ‘Archeology’ (vgl. Liter 48)

Het idee om een thema-editie van Liter te wijden aan schuld komt van redacteur Henk Knol. Hij was aan het denken gezet door een essay van Hans Ester in Liter 32 (juni 2004) onder de titel ‘Wat bijna verdwenen is. Schuld, straf en vergeving in enkele literaire werken’. In dat artikel beschrijft Ester hoe het begrip schuld binnen de plot van romans in de loop der jaren van gedaante lijkt te wisselen.

Ester schetst een ontwikkeling waarin schuld zich achtereenvolgens voordoet als schuld tegenover God of een door hem gegeven ordening in Der Nachsommer (1857) van Adalbert Stifter, als sociale schuld in Gottfried Kellers Der grüne Heinrich (1854/1880), als schuld ten opzichte van de eigen innerlijke wet in Effi Briest (1895) van Theodor Fontane en ten slotte als algehele, maar ondefinieerbare schuld bij Kafka's Josef K. (1925). Hij pleit ervoor in contact te blijven met vroeger algemeen gangbare invullingen van het begrip schuld, zoals schuld ten opzichte van God en schuld ten opzichte van een sociale ordening.

Inspirerend is hoe Ester daarvoor aansluit bij een karakterisering van onze cultuur als een ‘museale cultuur’ (Andreas Huyssen): een cultuur die in vele, vele musea haar verleden conserveert maar geenszins levend houdt. Altaarstukken moeten hun werk doen in het neutrale museum en vragen die de literatuur van het verleden ons stelt ontwijken we door ze in de verleden tijd te zetten. Zo maken we historische kunstwerken gemakkelijk monddood, is de strekking van Esters betoog.

Hoe gaan literaire werken om met schuld? Los van de historische kwestie die Ester aan de orde stelde, hebben we de vraag naar de rol van schuld in literaire werken voorgelegd aan een hele reeks scribenten. Kunt u aangeven of en hoe het fenomeen schuld zich voordoet in een specifiek literair (proza)werk? Zonder

[p. 4]

kwaad geen literatuur, is de algemene aanname; maar wanneer en hoe wordt kwaad schuld - aangenomen dat er zoiets als schuld bestaat in de wereld van deze roman of dit verhaal? Hoe werkt deze schuld, wat doet ze tussen de personages onderling, wat in de gedachtewereld van het (hoofd)personage? Welke functie heeft dit thema binnen het geheel van dit literaire werk, wat betekent het voor de plot, de spanningsboog? En, concluderend, waar wil deze roman of dit verhaal de lezer hebben op het punt van schuld, ofwel: wat wil de auteur zoals we die uit dit kunstwerk leren kennen aan de lezer kwijt over deze thematiek, met andere woorden: wat is de moraal van het verhaal en hoe laat het verhaal dit merken?

Om de schrijvers te prikkelen gaven we maar vast een eigen, licht idealiserende, visie weg, die overigens (maar daar dachten we toen al niet meer bij na) nogal conflicteert met Hans Esters waarneming van schuldverval: veel romans vragen naar onze indruk om lezers die bewustwording van schuld niet uit de weg gaan. Literatuur is, uitsluitend op deze manier, per definitie moralistisch.

Daarnaast organiseerden we enkele slotbeschouwingen, waarvoor de uitnodiging luidde: wat kunt u, na lezing van deze peilingen, vanuit uw eigen perspectief zeggen over schuld in de literatuur?

De reeks peilingen biedt een heel scala aan ‘schuldverbeeldingen’. We hebben die uiteindelijk op volgorde gezet van verschijningsjaar van het besproken werk.

In De gebroeders Karamazov (1879-1880) en ander werk van Fjodor Dostojewski is de diepste schuld die mensen op zich kunnen laden de loochening van de diepste vrijheid die mensen nu eenmaal gegeven is, zegt Ton Lathouwers. In de beroemde ‘Legende van de grootinquisiteur’ voert Maria, de Godsmoeder, een pleidooi voor het heil van de mensen, waarbij zij zich tegenover God op God beroept. Dit appèl op God tegen God is wat mensen te doen staat, zo lees ik Lathouwers analyse, en het is ook het christelijkste wat zij kunnen doen. Zoniet, dan staan zij in de schuld bij mensen en bij God.

Naar aanleiding van het Boekenweekthema 2008 herlazen velen Van oude menschen, de dingen, die voorbijgaan (1906) van Louis Couperus. Volgens Wim Dekker krijgt de melancholie in dit boek meer plaats dan de (reële) schuld die er de oorzaak van is. De roman vertelt hoe er door de oude mensen een moord is gepleegd en laat tegelijk alle personages het ding ‘schuld’ voortdurend ontwijken. De enige die erover durft te praten, niet met mensen maar met God, is de overvrome dochter Therèse. Zij kan dan ook rust brengen aan het sterfbed van haar moeder - overigens zonder dat het boek de optie-Therèse verder als een verkieslijke uitweg presenteert.

De bekende roman Gloed (1942) van de Hongaar Sándor Márai bestaat uit een aanklacht die, binnen het boek, heel goed onterecht kan zijn. De aanklager is zo onverzoenlijk en wraakzuchtig, betoogt Arthur Hegger, dat in ieder geval de

[p. 5]

aanklager zelf voor de lezer schuldig raakt tegenover degenen die hij aanklaagt.

Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog publiceerde Hein de Bruin zijn lange verhalende gedicht Job (1944). Deze herdichting van het gelijknamige bijbelboek getuigt van een gekmakend schuldbesef van de dichter tegenover God of tegenover zijn vader, is de bevinding van Henk Knol. De aard van die schuld is onduidelijk.

In zijn novelle De derde man (1950) plaatst Graham Greene een ‘goed’ en vertrouwend personage tegenover een volstrekt gewetenloze gestalte. De goede kan niet in de schuld van de (bewonderde) gewetenloze geloven. Wanneer de goede uiteindelijk overtuigt raakt van zijn vergissing, komt hij in een situatie waarin hij de gewetenloze doodt. Greene onderzoekt het fenomeen schuld. Hennie Walgemoed toont hoe beide personages definitief langs elkaar heen praten.

In het verhaal ‘Rekenschap’ uit de debuutbundel In de bovenkooi (1972) van Maarten Biesheuvel wordt God zelf schuldig bevonden aan het schuldgevoel en de angst die hij mensen bezorgt. Peter Sierksma laat Biesheuvels verbijstering voelen.

In Het evangelie volgens Jezus Christus (1991) van de Portugees José Saramago heeft God vergeving nodig voor de onmogelijke situatie waarin hij Jezus bracht. Volgens Piet van Veldhuizen zet Saramago een kwaadaardige versie in van enkele schematische christelijke dogma's en laat hij zo zijn lezer nadenken over de christelijke traditie.

Armando's De straat en het struikgewas (1988) thematiseert schuld, een niet altijd helder te herleiden schuld van mensen tegenover elkaar. Elizabeth Kooman analyseert de grijstinten.

Menno van der Beek leest De ontdekking van de hemel (1992) als een schuldbekentenis van Harry Mulisch tegenover zijn vriend Jan Hein Donner. Dat lijkt mij een uiterst behartigenswaardig gegeven in een roman waarin de hemel de Tien Geboden wegens kennelijke irrelevantie van de aarde terughaalt.

In In ongenade (1999) van J.M. Coetzee ontdekte Machteld Teekens een verrassende schuldbekentenis van hoofdpersoon David Lurie. Lurie wordt beschuldigd van ongewenste intimiteiten of verkrachting, hij neemt alle schuld op zich, maar blijkt zijn schuld later te definiëren als het ‘outbroken van lyriek’; liefde moet zorg zijn, ‘erbij blijven’.

Het hoofdpersonage Hofmeester in Arnon Grunbergs Tirza (2007) kent geen enkel schuldgevoel over de moord op zijn dochter en haar vriend. In de lezing van Bart Wallet is de ‘grunbergiaanse moraal’ niettemin: aanvaard jezelf, inclusief je schuld - erken dat je een schuldige bent, een zielig mens.

Vragen deze elf prozawerken om een lezer die bewustwording van schuld niet uit de weg gaat, zoals in de vraagstelling van Liter aangenomen? Dat is alleen vol

[p. 6]

te houden als die ‘bewustwording’ gelezen wordt als ‘een opinie vormen op’ en als die opinie tevens enige relativering van het fenomeen in kan houden. Hoewel ook in de gevallen dat God de schuld krijgt mijns inziens moeilijk vol te houden is dat schuld in zo'n werk zuivere projectie is. Daarvoor is de worsteling te reëel.

In de beide slotbeschouwingen worden twee heel verschillende lijnen gevolgd. We vroegen de ‘slotbeschouwers’ om hun eigen verhaal neer te zetten zonder verplichting om op specifieke essays in te gaan. Volgens Chrétien Breukers, ‘Schuld bestaat niet’, heeft God nooit goed duidelijk gemaakt waarin onze schuld bestaat. Volgens Willem Jan Otten is er een inhumane kant aan het geloof dat schuld niet bestaat. Schuld wil gedragen worden.

De analyses en de slotbeschouwingen maken duidelijk dat het loont om romans te lezen als een strijd met schuld, als een poging van de schrijver om helder te krijgen hoe mensen zich tegenover door hen of anderen begaan kwaad verhouden. Onze vraag heeft bepaalde werken naar boven gehaald. Er is hoogstwaarschijnlijk ook een heel corpus aan te wijzen waarin schuld inderdaad, om het met Breukers te zeggen, niet bestaat. Als Otten Connie Palmens roman Lucifer tegen het licht houdt, blijkt daarin de schuld weliswaar gethematiseerd, maar ook voorbeeldig ontweken te worden. Otten maakt onderscheid tussen romans waarin de schuld gedragen wordt, zoals In ongenade van Coetzee, en romans waarin het (verantwoordelijkheid) dragen, of ook boeten, achterwege blijft. Wie neemt zijn aandeel in de schuld op zich, wie neemt de schuld op zich?

Daarmee brengt Otten een nieuwe vraag in. Niet alleen de ‘aard van’ en het ‘tegenover wie’ van de schuld is van belang (Hans Ester), niet alleen een van de lezer gevraagde bewustwording (de redactionele vraagstelling), maar ook de vraag of er in het verhaal iemand is die de schuld draagt. Met zulke ‘ethische’ vragen kan Liter verder.