Liter. Jaargang 11

Traag kijken

‘Enclosures’ heette de tentoonstelling in Boijmans van Beuningen (September 2007 tot januari 2008, www.boijmans.nl) van tekeningen uit de omvangrijke historische collectie van het museum samen met het hedendaagse werk van Paul van der Eerden, die ook de samensteller van de tentoonstelling is. Van der Eerden heeft een voorliefde voor de zogeheten outsiderkunst, de kunst die buiten het reguliere circuit ontstaan is, het werk van naïeven, amateurs, zwervers en psychiatrisch patiënten. Omheinen, opsluiten betekent de titel en die verwijst naar het opgesloten zijn in de eigen wereld. Maar ook naar de lijn, de dikke, zwarte, met straffe hand getekende lijnen van Van der Eerden zelf, die domeinen omsluiten en elke suggestie van diepte uit de tekening laten verdwijnen. Boijmans heeft veel outsiderkunst verzameld, als aanvulling op de omvangrijke collectie surrealisme. Verstilde zalen, gedempt licht, zoals bij tekeningen gebruikelijk.

Parallel liep de tentoonstelling ‘Vreemde dingen’, een op het grote publiek gerichte expositie over surrealisme en design. De Revisor wijdde er september 2007 een themanummer aan. Die biedt een kritische bespreking: de samenstellers nemen een loopje met de kunstgeschiedenis, omdat ze suggereren dat de surrealisten van meet af aan de commerciële

[p. 74]

uitbating van hun vondsten najoegen. Surrealistisch is dan hetzelfde als surreëel, zoiets als gekke dingen verzinnen.

De surreële nostalgie zwermt blijkbaar door Rotterdam, de laatste maanden van 2007. De inleiding op het prachtige beeld- en gedichtenboek Misschien is water van dun hout van Marco Nijmeijer en João Colagem schaart dit duo ook al onder de surrealisten (Unión Latina, Rotterdam 2007, www.marconijmeijer.nl). Maar daarmee wordt deze kunstenaars weinig recht gedaan. João Colagem kwam tien jaar geleden uit Brazilië naar Nederland en ontpopte zich als een virtuoze collagekunstenaar, een meester met de schaar. Marco Nijmeijer is al jaren actief als dichter en organisator van verschillende podia. Droom- beelden, ja, surrealisme, nou nee. Het boek is oogstrelend, en als een collage als gestold droombeeld de volgende zinnen ontlokt aan de dichter mogen we niet klagen:

Ik heb niet het talent van de brugwachter.

Het geeft niet, lispelt het water
het maakt niet uit, fluistert de wind.

We liepen hier al eerder
de meeuwen schreeuwen weer van geluk

met twee handen strooit de zomer
zon op de kade.

in mij cirkelen de meeuwen
een boot passeert
het water huivert.

Misschien is het water van dun hout
en een trilling

en trilling die in het oog begint
wind vangt, klinkt.

Voor mij ademt het boek een andere sfeer dan de ietwat decadente en oppervlakkige geur van ‘Vreemde dingen.’ Een sfeer die doet denken aan de revolutie in de literatuur die Gabriel García Márquez heeft veroorzaakt. In zijn boeken aanvaard je het buitengewone, omdat het refereert aan een sociale werkelijkheid die even weergaloos mooi als wreed is. Die, zo lijkt het, dagelijks gelezen wordt uit het boek der natuur, met zijn fenomenaal snelle cyclus van opstaan, blinken en verzinken. Iets van die zintuiglijke doldriestheid proef ik ook bij Nijmeijer en Colagem.

Terug naar Boijmans. Terwijl horden scholieren het nauwe gangetje ingedreven worden van de tentoonstelling ‘Vreemde dingen’, langs groene borstels die een autowasserij suggereren, ga ik liever nog een tweede keer naar de stille zalen van ‘Enclosures.’

[p. 75]

Edmund Monsiel, de Poolse dorpeling die zich bij de inval van de Duitsers in zijn dorp Wozuczyn op zolder verstopte om daar bij kaarslicht de rest van zijn leven prachtige minuscule potloodtekeningen te maken, steeds weer een tapijt van kleine portretjes. Bij één tekening loopt er door dit tapijt heen een ander, groot portret; onder de tekening staat ‘Met de Heer overwinning in Wozuczyn.’ Deze en andere outsidertekeningen hangen naast klassieken vanaf 1450.

Wat ging er in de kunstenaars om, hoe kwamen de maniëristen uit de zeventiende eeuw ertoe om, terend op de verworvenheden van de Barok en het realisme, het menselijk lichaam uit te rekken tot bizarre proporties? Welke fysieke beleving uitten ze?

En kun je begrijpen dat de laat-middeleeuwer Vrancke van der Stockt een ‘doornenkroning’ pentekende, waar grimmige lansknechten met zichtbaar genoegen op de kroon van de Christus timmeren?

Paul van der Eerden spreekt over ‘elegantie, maar op een harde manier vormgegeven.’ Die lijkt de schoonheid te ontkennen. Ik vraag me af hoe het mogelijk is dat dit soort werken toen volledig geaccepteerd werden, terwijl ik ze nu onbehaaglijk vind. Ik ervaar in deze werken een vervreemdende, onaantrekkelijke en duistere kant, een zich gecontroleerd verliezen in het werk. Jezelf verliezen, door het beeldvlak wandelen, maar tegelijk technisch helemaal op je qui-vive zijn.

In een wereld waarin kijken gelijk staat aan het scannen op items, en waarin je maar al te snel voorbij loopt aan de zeggingskracht van één woord of zoiets subtiels als de connectie tussen de hand van de kunstenaar en de lijn, is traag kijken vooral een stilteoefening. Als je dat doet, voel je in de doornenkroning bijna aan den lijve de hardgrondigheid waarmee wreedheid werd vormgegeven. Voor mij roept dat onmiddellijk associaties op met de christelijke liturgie als een gestroomlijnde manier om dit (onder andere) te doorleven. Achter de doornenkroning verwacht ik dan ook een kloosterling. Ik stel me zo voor dat de pentekening, die gemodelleerd is naar een sjabloon uit die tijd, een stilteoefening is geweest. Een uiteenzetting met het kwaad, niet in abstractie, maar tastbaar, ervaarbaar.

Je kunt je voorstellen dat tijdgenoten dit wél onmiddellijk aanvoelden. Waarschijnlijk was het laatmiddeleeuwse traag kijken naar dit soort tekeningen eveneens een stilteoefening.

Machteld Teekens