Liter. Jaargang 11

Wisselwerking

Europa heeft eeuwenlang haar identiteit ontleend aan een complexe dialectiek tussen geloof en ongeloof, en dit ongeloof liet zich niet reduceren tot het tegenwoordige kritiekloze geloof in de wetenschap. [...] Europa kan zich niet herinneren wie zij is, tenzij ze zich herinnert dat ze niet alleen het kind is van de antieke Griekse en Romeinse werelden en de Verlichting, maar ook het kind van het Judaïsme en het Christendom, en daarmee van het Katholicisme en de Reformatie.
Jean Bethke Elshtain in Nexus 44 (2006) over Camus, Brieven aan een Duitse vriend

In 1936 vluchtte Erich Auerbach (1892-1957), voorheen hoogleraar Romaanse taal- en letterkunde te Marburg, naar Istanbul. Daar schreef hij zijn beroemde hoofdwerk Mimesis. De weergave van de werkelijkheid in de westerse literatuur. Het verscheen in 1946. Het boek is zo goed als uit het hoofd geschreven, want Auerbach was verstoken van zijn bibliotheek en kon zelfs niet over al zijn eigen manuscripten en uitgaven beschikken.

Het eerste hoofdstuk, ‘Het litteken van Odysseus’, behandelt de stijlverschillen tussen het homerische epos en de verhalen van het Oude Testament. Uit de Odyssee kiest Auerbach de scène uit de negentiende zang, waarin de oude huishoudster Eurycleia de naar huis teruggekeerde Odysseus herkent aan een litteken op zijn dij. Uit het Oude Testament kiest hij de passage over het offer van Abraham.

Auerbach schrijft met de seculiere inzet van de literatuurhistoricus die zich bewust is van de dragende kracht van stijl. Maar ook de ‘dialectiek tussen geloof en ongeloof’ zet

[p. 73]

zijn denken onder spanning. Het maakt Mimesis tot een indringend en universeel werk.

De tegenstelling tussen de twee teksten uit de Oudheid wordt door Auerbach tot het uiterste doorgevoerd. Hiermee creëert hij nieuw perspectief op de verhalen van het Oude Testament. Hij laat zien hoe juist de sobere stijl en het doelbewust weghouden van vertellende informatie over het waar en hoe van Abrahams tocht naar de berg Moria een fantastische gelaagdheid geven aan de relatie tussen Abraham en zijn zoon Isaak. Hij noemt dat ‘het achtergrondelijke van de psychologische situatie’, terwijl volgens hem de homerische stijl een stijl van de ‘voorgrond’ is, omdat wat op dat moment wordt verteld ‘als enig heden werkt’.

Dat achtergrondelijke maakt ontwikkeling mogelijk. De grote figuren van het Oude Testament worden met hun verleden belast en ontluisterende momenten en vernederingen worden in de verhalen niet geschuwd. De schrijvers van het Oude Testament hebben de pretentie de historische waarheid (voor wat binnen die tijd als zodanig gold) te vertellen en laten de ‘warrige, tegenstrijdige, haperende verscheidenheid van innerlijke en uiterlijke gebeurtenissen die de echte geschiedenis vertoont’ staan.

Hoe men ook over de spontane, erudiete tekst van Auerbach moge denken, het standpunt van de letterkundige dat hij vertegenwoordigt is nog steeds van groot belang. Er is immers een lijn te trekken van die gelaagde, soms desolate karakters van de grote figuren van het Oude Testament naar de moderne literatuur. En daarmee is die literatuur, vaak onbedoeld of misschien zelfs ongewenst, toch een vrucht van de dialectiek tussen geloof en ongeloof. Eenvoudigweg omdat onze cultuur zonder die wisselwerking niet zou bestaan.

Machteld Teekens