Liter. Jaargang 11

Bijbellezen met Barnard 2 - Tot in Athene

Welke metaforen gebruikt een cultuur? De linguïst George Lakoff (1941) en de filosoof Mark Johnson (1949), Amerikanen, schreven in 1980 een boeiend werkje: Metaphors We Live By, inmiddels door Coutinho in het Nederlands uitgegeven. Het laat zien hoe ons gewone taalgebruik doorspekt is van metaforen. Zogenaamde dode metaforen, weliswaar, we merken ze niet op. Maar niet loos: tijd is geld, bijvoorbeeld. Dat belijden we niet alleen, we spreken ook consequent over de tijd die iets kost, de tijd die je verliest zo niet vergooit, de tijd die je investeert. En waarom hebben we het over het winnen van discussies en het verslaan van je opponent, over positie kiezen en strategisch opereren zonder dat er een spreekwoord ‘discussie is oorlog’ bestaat? Stel, schrijven Lakoff en Johnson, dat we over discussie zouden denken in termen van dans: over een mooie pas en harmonisch samenspel, over tegenspel en esthetische contrasten. Zeer vermoedelijk kwam dat dan doordat we onze discussies ook anders voerden, beter: uitvoerden. Juist een dode metafoor legt de waarden van een cultuur bloot.

Dit is wat vertalen moeilijk en boeiend maakt. Wat gebeurt er wanneer je de ene metafoor dan toch maar in de andere vertaalt?

Bijbellezen met Willem Barnard, ofwel met de dichter Van der Graft (1920), is teruggeworpen worden op de metaforen van de Hebreeuwse cultuur waarin de bijbel ontstond. Net als het Oude Testament is ook het Nieuwe Testament, met zijn overvloed aan citaten uit en parafrasen van de Septuaginta, in Barnards lezing, in de eerste plaats een Joods, ‘Hebreeuws’ boek. De argumenten van Willem Barnard zijn literair goed te volgen. Ik lees Hebreeuws noch Grieks, en moet dus veel geloven, maar de onderbouwing is consequent

[p. 71]

literair, meestal zoekend geformuleerd, vanuit literatuurwetenschappelijk of vertelkundig oogpunt niet al te speculatief - al is de toon op z'n minst bezield.

‘Wanneer ik (ietwat schuw) bladerend kijk in De eerste dag (een tijdschrift van en voor liturgen en Schriftbedienaars), dan word ik zeer verdrietig’, noteerde Willem Barnard 7 maart 1984 in zijn dagboek (Anno Domini. Dagboeken 1978-1992, Amsterdam/Antwerpen 2004). ‘O God, denk ik dan, wat weten ze weer veel. [...] Wat ik uit vermoedens heb opgebouwd, wordt de jongere generatie als een bouwpakket thuisbezorgd.’

De bijbelessays van Barnard bestaan inderdaad vrijwel geheel uit vermoedens, meditatieve aantekeningen en kunstenaarsoverwegingen en toch laten ze zich, is mijn bevinding, van a tot z lezen als literaire uiteenzetting. Het enige nadeel is dat je de brontekst ernaast moet hebben. De bijbel op tafel of mee op reis, anders is het niet te volgen. Want hoewel een groot deel van Barnards aantekeningen de vertaling van de bijbeltekst betreft, ziet hij er toch van af zelf een integrale werkvertaling van de besproken passage te geven. Graag en idealiserend verwijst hij naar de Statenvertaling: voor de voordracht geschreven in ademend Nederlands, ondertussen het sobere Hebreeuwse idioom en daarbij inbegrepen woordrijm nauwkeurig spiegelend. Ook de hebraïserende vertaling van Pieter Oussoren, nu uitgegeven als de ‘Naardense bijbel’ wordt frequent in lovende zin aangehaald. Maar een eigen vertaling komt er niet. Terwijl van Willem Barnard gezien zijn prominente aandeel, kwantitatief en kwalitatief, in het Liedboek voor de kerken op dit punt toch wel een en ander te verwachten zou zijn.

Tot in Athene. Handelingen 1-17 (Meinema, Zoetermeer 2005, 272 blz., €22,50) behandelt de eerste zeventien van de achtentwintig hoofdstukken van het bijbelboek Handelingen, door Barnard hier Gezantenpraktijk gedoopt. Als we eenmaal, in hoofdstuk 17, met Paulus in Athene zijn beland, is Europa bereikt. Dan is er door Barnard inmiddels een dik boek volgeschreven. Paulus' beroemde rede op de Areopagus is in Barnards visie niet het grote apologetische voorbeeld dat het doorgaans voor christenen is. ‘Ik ben geneigd te denken dat Lukas het fraai opbouwt, met gevoel voor dramatiek, om Paulus' optreden des te éclatanter te laten mislukken,’ schrijft hij (268). ‘Dat hij, de auteur, dus naar een hoogtepunt toewerkt dat een dieptepunt is. Vandaar, van dat breekpunt uit, komt de verhouding van Paulus tot “de Grieken” op scherp te staan.’ Het is een verrassend gezichtspunt, al moet hiermee Tot in Athene wat somber eindigen. Paulus had in Athene een altaar ‘voor de onbekende god’ ontdekt en begon daarmee zijn toespraak: ‘Wat u vereert zonder het te kennen, dat kom ik u verkondigen.’ Barnard: ‘Paulus begint bij “God” en komt dan te spreken over “een mens” die ons aller maatstaf en beoordelaar zal zijn en die “dan ook” als garantiebewijs uit de doden is opgewekt. Hij [Paulus] komt niet tot de Vader via de messias, maar omgekeerd: sprekend over een vage al-god springt hij over op de mensenzoon. En deze poging tot verstandhouding lijdt schipbreuk.’ Het gaat mis ‘waar blijkt dat anastasis geen geestverrukking is maar opstanding! Rehabilitatie van het geteisterde bestaan, van de geknechte humaniteit, van het “vlees”. Dus niet een geestelijke schijngestalte, maar onheroïsch alledaags menselijk bestaan.’

Dit is een boek over de incarnatie. Wat betekent het dat Jezus is herkend als zoon van God die de echte mens is, de messias? Hoe legt Jezus God uit? Barnard leest in Handelingen

[p. 72]

hoe de gemeente Jezus ziet als David (gezalfde koning), als Jozua (eindelijk komt het volk, voorbij de vijf boeken van de Tora, dan toch aan in Kanaän, 85-6), als Elia (de profeet die het heil werkelijkheid laat worden in de barre woestenij van het koningschap van Achab), als de lijdende gestalte bij Jesaja (niet de triomf maar het lijden is kenmerk van het ware).

Deze Jezusgestalte is alomtegenwoordig in Handelingen. Hij moge opgenomen zijn in de hemelen, hij inspireert de optredende figuren van Petrus tot Paulus. Het is opstanding voor en na in dit bijbelboek.

Wat Barnard hier uit de woorden tevoorschijn leest, betekent bijna altijd een kanttekening bij de opvattingen die het christendom zelf veelal huldigt of die doorgaans aan het christendom worden toegeschreven. Dat maakt Tot in Athene spannend.

Literair is het overtuigend hoe Handelingenschrijver Lucas in zijn proloog de lege plaats van verrader Judas onder leiding van Petrus keurig gereglementeerd in laat vullen door ene Matthias, waarna een paar passages later Paulus pas de echte nieuwe apostel wordt. En hoe martelaar Stefanus de lijdensweg van Jezus gaat. En hoe Paulus eveneens in veel opzichten Jezus' weg gaat. Handelingen legt de Evangeliën uit, incorporeert het Evangelie. Zo kon het in Europa aankomen.

Gerda van de Haar