Liter. Jaargang 11

[p. 76]

Kritiek

Ontsluiten en herdichten of: het vertalen van T.S. Eliot

Het bezwaar van mooie boeken en gedichten is dat je ze niet met je twee handen op een piano kunt spelen. Het enige dat dan overblijft om ze actief in bezit te nemen is ze te vertalen. In 4-gym had ik mij ongevraagd aan de vertaling gezet van Erich Kästners schooldetective Die Verschwundene Miniatur; en dit zelfs niet opgegeven toen mijn moeder over mijn schouder meelas en opmerkte: ‘Als een Duitser “Menschenkind” tegen je zegt, zeggen wij toch niet “mensenkind”, maar zoiets als “beste jongen”.’ Ook iemand als Paul Claes, die naast zijn autonome schrijverschap Nerval, Catullus, Pound, Joyce en nu ook T.S. Eliots The Waste Land heeft vertaald, moet in sterke mate lijden aan deze veroveringsdrang. En met de weerbarstigheid van de gekozen teksten wordt de uitdaging alleen maar groter. De beloning komt dan niet alleen met het eindresultaat, als de top is bereikt, maar ook met de momenten tussentijds waarop, onder de douche of tijdens een boswandeling, het lang gezochte woord of rijm ‘uit het niets’ bij je opwelt. Genadige serendipiteit.

In mijn geval kwamen de imposante contouren van T.S. Eliot al even boven de horizon toen we in 6-gym voor een onconventionele leraar Engels een essay moesten schrijven. Hij gaf ons een lijstje onderwerpen met literatuursuggesties mee, waaronder het thema ‘The sorry plight of our culture’, met onder andere een verwijzing naar Eliot als Angelsaksisch equivalent van de Huizinga van In de schaduwen van morgen. Dit onderwerp leek voorlopig te hoog gegrepen en ik verloor me in de paisano's, okies en andere schamele helden van John Steinbeck. Diens oeuvre was te uitgebreid om zelfs maar aan vertalen te denken, en met het schrijven van een essay kwam je uit oogpunt van inbezitname al een eind in de buurt.

Pas tijdens mijn studie Engels openbaarde de gestalte van Eliot zich in zijn voile omvang en gewicht. En van Eliots oeuvre leek, aan de hand van de (niet door Claes vermelde) Collected Poems 1909-1935, het lange gedicht ‘The Waste Land’, met zijn overdaad aan citaten en verwijzingen uit en naar dode en levende talen en zijn door de dichter bijgeleverde notenapparaat, wel de ultieme te beklimmen literaire top. Met een schuin oog op de toen beschikbare vertaling van Theo van Baaren (T.S. Eliot, Braakland, een gedicht, vertaling Theo van Baaren, Amsterdam 1949), groef ik me in hoofdzaak op gevoel een weg door het gedicht. Het is waarschijnlijk geen verlies voor de literatuur dat deze vertaling verloren is gegaan. Hoe onkritisch je een idool kunt benaderen werd mij scherp duidelijk toen onze docent moderne letterkunde ons voorhield dat het ‘harteloos neuken’ van de makelaarsklerk en de typiste - volgens Claes de centrale scène van het gedicht - niet zonder meer representatief hoefde te zijn voor de betreffende bevolkingsgroep, en eerder verwees naar een bijzonder perspectief en mogelijk een bijzondere problematiek bij de auteur zelf. Met deze opmerkingspeelde mijn docent in op een veelbesproken thematiek rond het herme-

[p. 77]

tische karakter van Eliots poëzie, waaraan Claes met zijn ‘biografische sleutel’ (het overspel van Eliots vrouw met hun huisvriend Bertrand Russell) nu het zijne heeft toegevoegd.

Op een veel later moment begon een innerlijk stemmetje, tegen alle redelijke bezwaren in, steeds sterker aan te dringen op vertaling van een dichtwerk dat zo mogelijk nog ‘ultiemer’ was dan ‘The Waste Land’: Four Quartets. Door de goede zorgen van Benno Barnard werd deze vertaling opgenomen in het themanummer van Liter over T.S. Eliot (Liter 25, april 2003). Er leek mij ruimte te bestaan voor een herdichtende vertaling van Four Quartets omdat de bestaande Nederlandse vertaling van Herman Servotte (T.S. Eliot, Four Quartets, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Herman Servotte. 3e herziene druk. Kapellen/Baarn 1996), in de woorden van de vertaler ‘alleen bedoeld was als hulp om het origineel te begrijpen’ (blz. 27), hoewel hij in een aantekening bij de derde druk melding maakt van ‘een poging om meer recht te laten wedervaren aan de poëtische kenmerken van de tekst’ (blz. 9). Dit onderscheid tussen een herdichtende en een ontsluitende vertaling is ook een ingang voor de karakterisering van het project van Paul Claes.

De term ‘project’ is van toepassing omdat Claes, in een mooi uitgegeven boek, naast het origineel en de vertaling, ook een inleiding en een uitvoerig commentaar heeft opgenomen. In de inleiding krijgen we zes sleutels voor het begrip van de tekst in handen, en als nawoord wordt hieraan nog de ‘biografische sleutel’ die hierboven al is vermeld, als zevende toegevoegd. Deze opzet doet denken aan die van Servotte voor de ontsluiting van Four Quartets, en Claes motiveert zijn project in vergelijkbare termen als hij stelt: ‘Dit commentaar legt zo veel verbanden bloot, verklaart zoveel verwijzingen en lost zo veel raadsels op dat de samenhang van het gedicht nu voor het eerst duidelijk wordt’ (blz. 73). Hieronder probeer ik mijn reactie als lezer en medevertaler van Eliot op dit project onder woorden te brengen en met enkele voorbeelden te verduidelijken.

De inleiding levert zes sleutels: tekstindeling, gebruik van leidmotieven, mythische methode, syncretisme (het doen versmelten van verschillende personages), allegorie en intertekstualiteit. Ze werken voor mij door hun globale karakter zonder meer als een welkome ondersteuning voor het begrip van de tekst. Bij het - erudiete, goed gedocumenteerde en inderdaad uitputtende - commentaar, dat inzoomt op specifieke tekstplaatsen, zijn mijn gevoelens minder eenduidig. Eén voorbeeld van verhelderende ontsluiting is voor mij het commentaar op Madame Sosostris (blz. 93, 197), een karikatuur van zieneressen uit de oudheid, waarin deze clairvoyante met haar zware stem wordt ontmaskerd als een verklede manspersoon uit een vroege roman van Aldous Huxley. Van deze persoon wist Eliot dat hij geïnspireerd was op Bertrand Russell in zijn rol van zelf-opgeworpen moderne ziener. Eerder als storend beleef ik de herhaalde verwijzingen naar seksuele bijbetekenissen die ook in de Engelse taal aan praktisch ieder woord of iedere uitdrukking kunnen worden toegekend.

Op een algemener niveau is het de vraag hoeveel verhelderend commentaar een gedicht nodig heeft, of zelfs kan verdragen, om voor de lezer als kunstwerk te fungeren. Ook in het geval dat een commentaar volledig uitsluitsel zou kunnen geven over precedés en middelen waarmee de dichter zijn tekst heeft geconcipieerd en vormgegeven, is niet gezegd dat deze informatie de lezer in evenredige mate ondersteunt bij zijn toe-eigening van deze

[p. 78]

tekst. Ook hier een voorbeeld: De scène met de dame voor de kapspiegel (blz. 34-35) ‘wemelt’, zoals Claes terecht aangeeft, ‘van literaire allusies’ (blz. 109). Om deze allemaal te ontrafelen heeft Claes tien bladzijden commentaar nodig voor één bladzijde tekst van het origineel. Hoe moet de lezer deze wetenschap benutten in zijn omgang met de tekst als literaire kunst? Het effect van deze passage op de lezer komt mij voor als een verleidingspoging door suggestie en bedwelming, waarbij ‘synthetische parfums [...] het verstand in geuren verwarren en verdrinken’ (blz. 34, eigen vertaling), zodat de tegelijkertijd geïmpliceerde dreiging van liefdeloosheid en geweld even uit de aandacht wordt gebannen. Dit effect wordt in belangrijke mate door de overdaad aan suggestieve exotische termen, beelden en toespelingen tot stand gebracht. We moeten de uitgeplozen bronnen van deze artistieke manipulatie eerst weer vergeten om dit effect te kunnen ervaren. In algemenere termen is hier sprake van een spanning tussen enerzijds de behoefte van de exegeet om aangeduide betekenissen te onthullen en vast te leggen en anderzijds de versluiering en ambiguïteit die een literaire tekst nodig kan hebben om voor de lezer werkzaam te zijn.

En nu wat de vertaling aangaat: binnen een project dat zich in hoofdzaak richt op ontsluiting moet ook in de vertaling duidelijkheid en transparantie vooropstaan. Vanuit dit gezichtspunt kan ter verdediging van de vertaling op zijn minst gezegd worden dat deze geen louter kraakheldere, didactische indruk maakt en - sterker beamend - dat een ontsluitende benadering op bepaalde momenten verrassende resultaten oplevert. Een ogenschijnlijk paradoxaal voorbeeld is het voor Nederlandse lezers juist ónvertaald laten van ‘Why then Ile fit you’ en ‘Hieronymo's mad againe’ (blz. 58-59) binnen de collage van verschillend-talige citaten in de coda van het gedicht. Een tweede positieve verrassing is de focus op de City of London in ‘Onwezenlijke City’ (blz. 31) - in plaats van ‘Onwezenlijke stad’ - als inleiding op het exact te volgen traject van London Bridge naar Lloyds Bank, Eliots toenmalige werkplek (blz. 103). Wanneer Claes daarentegen - op grond van een mijns inziens te verfijnde analyse - in de eerste regel van het gedicht de maand april niet langer de wreedste, maar de grimmigste maand laat zijn (blz. 29) schiet hij voor mij aan de kern van de betekenis voorbij: dat de vanouds als weldadig beschouwde komst van het voorjaar nu als een harteloze aantasting wordt ervaren.

Een opzicht waarin de vertaling - ondanks de expliciete aandacht voor versvorm en metrum in het commentaar - naar mijn gevoel meer recht had kunnen doen aan het origineel is dat van ritme of breder gezegd muzikaliteit. Ter illustratie twee voorbeelden: In het ironisch gebruikte citaat van Spenser, ‘Sweet Thames, run softly till I end my song’ (blz. 40), wordt de betekenis van de oproep door het kabbelende ritme ondersteund, terwijl ik deze steun in de vertaling ‘Theems lief, vliet zacht tot het eind van mijn zang’ (blz. 41) niet terugvind. En het ritmisch geïntoneerde visioen ‘I see crowds of people, walking round in a ring’ (blz. 30) dat de hierboven al vermelde Madame Sosostris uit haar Tarotkaarten opdiept, klinkt net iets imponerender - zoals een nepclairvoyante betaamt - dan ‘Ik zie drommen mensen in een kring rondlopen’ (blz. 31). Daarentegen heeft Claes weer een goed oor voor het volkse taalgebruik in de pub zoals ‘Is dat zo, zei ze. Reken maar, zei ik.’ Of ‘Jij bent goed gek, zei ik’ (blz. 39).

Blijft de biografische sleutel. Het is in het verleden al eerder opgemerkt dat Bertrand

[p. 79]

Russell, als huisvriend en beschermer van de jonggehuwden, mogelijk iets ‘had gehad’ met Eliots vrouw en dat zijn relatie met de Eliots ‘hun weinig nut had opgeleverd en waarschijnlijk veel schade had berokkend’ (Ronald Tamplin, A Preface to T.S. Eliot. 3e druk, Londen en New York 1992). Maar Claes brengt nadere bijzonderheden over deze episode boven water en maakt plausibel dat de situatie ‘een biografische toegang [opent] tot een on persoonlijk lijkend gedicht’ (blz. 22). In zijn nawoord biedt hij een biografische lezing van het gedicht die de suggestie wekt dat ‘The Waste Land’ in min of meer directe zin als het ‘product van een persoonlijke crisis van zijn auteur’ (blz. 8) of zeg maar als sleutelroman moet worden gelezen. Deze suggestie wordt maar gedeeltelijk gerelativeerd door de verwijzing naar Eliots eigen uitspraak over de transmutatie van persoonlijke kwellingen tot iets universeels en on persoonlijks (blz. 208). Het behoort tot Eliots allegorische werkwijze dat verschillende betekenislagen - waaronder de biografische laag - met elkaar resoneren, zonder dat aan een van deze lagen een primaat wordt toegekend. Misschien levert dit een model op van de complexe en wederkerige betrekkingen tussen ‘leven’ en ‘kunst’. Een te sterke koppeling van ‘The Waste Land’ aan een bepaald historisch moment kan ook het zicht belemmeren op de plaats van dit gedicht binnen een langere ontwikkelingslijn. De voor Eliot typische stemmen die opklinken in ‘The Waste Land’ hebben hun voorlopers in gedichten als ‘The Lovesong of Alfred J. Prufrock’ en ‘Gerontion’, en het beeld van de aarde als woestenij keert in ‘Burnt Norton’ terug als de ‘waste sad time stretching before and after’.

We mogen Paul Claes dankbaar zijn dat zijn ontsluiting en vertaling van The Waste Land dit gedicht opnieuw onder de aandacht hebben gebracht. Hoe sprak de donder ook alweer?

Geef, voel mee, toon beheersing. Geen achterhaalde boodschap.

T.S. Eliot, Het barre land / The Waste Land, vertaald en van commentaar voorzien door Paul Claes, De Bezige Bij, Amsterdam 2007, 222 blz., gebonden, €29,90.
Peter van Huizen