Liter. Jaargang 11

[p. 39]

Teunis Bunt
Zoeken naar een plaats om thuis te zijn
Over de poëzie van Fleur Bourgonje

Fleur Bourgonje (1946) is vooral bekend als prozaschrijver. Haar debuut, Spoorloos, werd meteen bekroond met het Gouden Ezelsoor voor het best verkochte debuut. De romans en verhalenbundels die zij daarna schreef werden, voorzover ik weet, geen van alle bestsellers, maar haar naam is bij veel literatuurliefhebbers bekend.

Minder bekend zijn haar dichtbundels. In totaal schreef zij vijf bundels. De eerste daarvan verscheen in 1987 onder de titel Stenen voor het begin.

De bundel is bescheiden van omvang: drie titelloze afdelingen van elk elf gedichten. Er gaat een motto van Ingeborg Bachmann aan vooraf: ‘In diesen Tagen schmerzt mich nicht, / dass ich vergessen kann / und mich erinnern muss.’ Er wordt dan ook volop herinnerd in Stenen voor het begin. Het openingsgedicht luidt:

Met welke ogen keek het kind
naar de lucht, naar de leeuwerik
die alleen en radeloos
in de zomer vloog.

In het land lag ze, op haar rug,
de klaproos hoger dan de bomen,
de zon onaangedaan
- met welke ogen keek het kind -

en loodrecht was de dag.
Uit de wolken zag ik stenen komen.

Het is duidelijk dat dit gedicht niet gaat over zomaar een kind dat op haar rug ligt en naar de hemel kijkt. Er wordt immers gesproken over het kind. In de laatste regel verandert de dichter van perspectief. Het lijkt alsof er eerst het wat afstandelijke zij-perspectief nodig is om goed te kunnen beschrijven wat er gebeurt. Daarna wordt ‘het kind’ ‘ik’. Ook verderop in de bundel manipuleert Bourgonje met het perspectief.

In het gedicht vraagt de dichter zich af wat het perspectief van het kind was. In hoeverre is nu, zoveel jaar later, nog terug te halen hoe het kind indertijd keek?

[p. 40]

Er wordt een antwoord geopperd in strofe 1 en 2 en we zien hoe het kind mogelijk de leeuwerik, de klaproos, de bomen en de zon heeft gezien, maar eigenlijk gaat het natuurlijk om meer: om hoe het kind aankeek tegen het leven. Het echte leven dat wellicht nog aan moest breken, zoals de leeuwerik nog maar net de zomer in vloog.

Van haar omgeving zal ze het niet moeten hebben: de zon schijnt onaangedaan op haar neer en trekt zich niets aan van haar alleen zijn en van haar radeloosheid. De zon ziet wellicht niet meer dan een kind dat op haar rug ligt.

Juist het liggen, meestal in het gras, verwijst bij Bourgonje vaak naar iets wat lijkt op een gelukstoestand. De dijk waarlangs we lagen noemde ze een roman (1999) en het liggen tegen de dijk wordt daarin aanvankelijk gezien als iets goeds. Van het samenzijn van het groepje mensen wordt juist dat moment herinnerd. Later blijkt dat het allemaal wat genuanceerder ligt, dat het geluk niet onversneden genoten werd. Dit zien we eveneens in de bundel Achtergelaten land, waar de ikfiguur met een vriendin bij de Maas ligt. Ook dat heeft iets idyllisch, maar ook daar blijkt de radeloosheid verborgen aanwezig te zijn geweest.

‘Uit de wolken zag ik stenen komen.’ Dan pas weten we dat het hier om een ‘ik’ gaat en ook dan pas krijgen we antwoord op de vragen met welke ogen het kind heeft gekeken. Het kind ziet de stenen op zich af komen, de rampen die de hemel zendt en waardoor het wellicht verpletterd zal worden. Wie zou zich daarbij niet alleen en radeloos voelen?

Het is niet bepaald een prettige jeugd die Bourgonje in de volgende gedichten van die eerste afdeling tekent. In het tweede gedicht zijn we meteen in de smederij, die ook al in de roman Spoorloos getekend wordt. De vader van hoofdpersoon Hanna uit dat boek is smid: ‘'s Zomers besloeg hij de paarden van het dorp in de hoefstal voor de smederij en dan stonk de hele buurt naar schroeiende paardenhoeven.’ Later zal Bourgonje in het boek Nevelpaarden (2004) nog uitgebreider schrijven over haar vader en de smederij. Het tafereel van de smederij kan voor de lezer nog wel een zekere idylle oproepen en onmiskenbaar schrijft Bourgonje, waar dan ook in haar werk, met sympathie over de vader. Maar bij de verwijzingen naar de jeugd is ook altijd angst en verdriet merkbaar.

Binnen de eerste afdeling is er een titelloze cyclus van drie gedichten, waarin de ‘ik’ teruggaat naar de plek waar ze opgegroeid is, ‘het huis dat ik ken / en niet meer.’ Het tweede gedicht:

Er is weinig ruimte
tussen vandaag en ver:
ik kan aankloppen,
haar opendoen en vragen

[p. 41]

 

wie zij zoekt,

 

waar komt ze voor?

 

 

 

Mezelf, kan ik zeggen,

 

voor wie ik was.

 

Ik haal haar binnen,

 

sluit haar uit -

 

zo klein is de ruimte

 

tussen mij.

Net als in het openingsgedicht valt hier het manipuleren met het perspectief op. De ‘ik’ is zowel degene die aanklopt als de degene die opendoet. Het is de vraag wie de volwassene is en wie het kind en of die twee nog wel bij elkaar terechtkunnen. Ze sluiten elkaar uit, want de tijd en de plaats zijn tussen hen in gekomen (‘vandaag en ver’) en tegelijkertijd doet dat er niet toe, is er maar weinig ruimte gekomen tussen wat toen en daar was en hier en nu. Degene die aanklopt kan dan ook zo weer binnengehaald worden. Maar het derde gedicht in deze cyclus begint met: ‘Er is te veel tijd / verstreken.’ En een ander gedicht, dat begint met ‘Bij het kind ben ik begonnen’ vertelt ook: ‘met het kind kom ik niet ver.’ Blijkbaar laat het kind zich niet kennen, is niet meer na te gaan wat het kind dacht, wat ze wilde.

In bijna alle series gedichten die Bourgonje schrijft, is het slotgedicht het kerngedicht. Ook hier:

Onder aangetrapte aarde
kastelen die gegraven werden
gangen die niet meer bestaan

onder lagen bladeren
en het afval van de jaren
regens die zijn verdampt

liggen de gevallen kralen.

Niemand kan ze mij ontvreemden
- vergeefs in de diepte gaan
zou ik zelf niet kunnen vinden.

Ik weet ze daar.

[p. 42]

Het maakt blijkbaar niet uit, dat het verleden niet meer terug te vinden is, dat de kralen van de jeugd onder lagen bladeren en het afval van jaren begraven liggen. De ‘ik’ weet dat ze daar liggen. Ze weet hoe het indertijd is gegaan, hoe ze was als kind. Ze heeft er een beeld van, al weet ze dat het vergeefs zal zijn de diepte in te gaan, omdat het werkelijke kind niet meer is aan te treffen.

De tweede afdeling brengt ons naar Zuid-Amerika. We komen de personages tegen die ook in Spoorloos rondliepen: Regina, Diana, slachtoffers van dezelfde dictatoriale regeringen waarmee ook Bourgonje in de jaren zeventig te maken kreeg in Chili en Argentinië, toen zij daadwerkelijk in verzet kwam.

In het openingsgedicht ligt een kind in het gras. In deze afdeling komen we weer zoiets tegen: ‘een kind loopt grootgeworden / door het gras waarin wij lagen, zonder weten; huiverend.’ Misschien ben ik wel niet de juiste lezer voor dit soort beelden. Voor mij heeft het liggen in het gras met geluk te maken en daarom denk ik dat het in dit gedicht ook over voorbij geluk gaat, over de tijd dat de ‘wij’ nog ‘zonder weten’ in het gras konden liggen. Maar Bourgonje houdt meer slagen om de arm. Wellicht loopt het grootgeworden kind ‘huiverend’ door het gras, maar er is ook een interpretatie mogelijk dat de ‘wij’ toen al huiverden, terwijl ze in het gras lagen, dat ze toen al voorvoelden dat het geluk niet zou kunnen blijven duren.

Ook in Zuid-Amerika blijkt de ‘ik’ niet meer thuis te zijn, ook daar heeft de tijd zich geschoven tussen haar hedendaagse ik en haar toenmalige ik. Het slotgedicht van de afdeling:

Hier sta ik weer waar ik niet meer hoor.
Voetstappen betrappen
mijn verboden lopen.
Mijn eigen schaduw spiedt
en geeft mij aan.
Toch sleet ik deze stenen uit,
braken mijn handen
tegen deze muur
mijn val,
droeg ik de sleutel van de deur
en liet de luiken neer
voor koelte.

En de liefde.

[p. 43]

Fleur Bourgonje (foto: Ellen Elmendorp).

[p. 44]

De liefde wordt helemaal apart gezet, aan het slot van het gedicht. Als iets wat er nog even achteraan komt, bijna vergeten. Maar door het apart zetten wordt het ook groot en belangrijk. De ‘ik’ heeft hier de luiken neergelaten voor de liefde. Wellicht dat ‘mijn val’ verwijst naar de liefde en hoe daar soms een einde aan komt.

Ook in de bundel Vrije val (2003) verwijst het vallen naar het einde van een liefdesrelatie en in Spoorloos gaat het hoofdstuk ‘De val’ over het einde van de relatie tussen Hanna en Thomas:

Uitgeput en angstig als een kind dat alleen de nacht wordt ingestuurd, was ze tenslotte in de afgrond getuimeld. Ze had geprobeerd zich vast te klampen aan rotspunten en uitstekende takken die haar val zouden kunnen breken, die haar angst voor de leegte voor even zouden kunnen temperen. Nog één keer had ze zijn naam geroepen: Kom terug! Ik geef je het licht van mijn ogen de warmte van mijn handen! Maar hij had zich van de rots laten glijden en slenterde al in de richting van de dichtstbijzijnde nederzetting. Het waren vreemde handen die hem koesterden toen Hanna neerkwam op de bodem van de slapende vulkaan.

Het einde van de liefdesrelatie wordt hier niet alleen verbonden met een val, maar ook met een traumatische gebeurtenis die in verschillende van Bourgonjes boeken terugkomt: het kind dat alleen de nacht in wordt gestuurd. In Spoorloos beschrijft ze het in het hoofdstuk ‘De deur.’ Hanna is amper vier jaar oud. Bij de buren is feest en met roodgeverfde lippen en beplakt met crêpepapier gaat ze daarheen, verkleed als vogel. Als ze thuiskomt, zegt ze dat ze liever bij de buren wil wonen, waarop moeder zegt: ‘Dan ga je maar.’ Ze pakt het roze nachtponnetje uit de la, propt dat in de koffer en zet het kind in het donker buiten. ‘Vijf of tien minuten bleef de deur gesloten, een eeuwigheid, en toen tuimelde ze in de afgrond, geluidloos en alleen, en op de bodem van het gat plakte het crêpepapier aan haar lichaam en vermengde het angstzweet zich met lippenstift en schmink.’

Bourgonje komt op die gebeurtenis uitgebreid terug in haar roman Oostenwind, koningskind (1997), maar wellicht speelt het ook mee in het gedicht dat ik al eerder citeerde: de ‘ik’ die aanklopt en zichzelf opendoet. Misschien gaat de regel ‘sluit haar uit’ wel over het dichtslaan van de deur, het buitensluiten van het kind.

Ook aan het einde van een relatie wordt iemand buitengesloten, niet meer toegelaten tot de ander, alleen met zijn koffer de nacht in gestuurd. Voor beide situaties gebruikt Bourgonje de beeldspraak van de val en daarom durf ik de speculatie wel aan dat in het einde van een liefdesrelatie de echo doorklinkt van het kind dat buiten de deur wordt gezet.

[p. 45]

In het gedicht spreekt de ‘ik’ haar bevreemding uit over het feit dat ze zich niet meer thuis voelt op de plek waar ze nu is. Hier heeft ze immers heel wat gelopen, tot de stenen uitsleten. Toch is hier een einde aan haar liefde gekomen. Ze heeft zich voor de liefde afgesloten. Het blijkt allemaal niet genoeg om iemand vast te houden. Ook hier hoort ze niet meer.

Het slotgedicht sluit aan bij het openingsgedicht van de bundel:

Ik zoek een schreeuwhuis
van stenen,
om te schreeuwen.

Hier lig ik nog
en zie in blind licht mijn leven:
ik liep

terwijl de waarheid viel,
de horizon een streep van
wankel weten werd.

Een leeuwerik zong hoog;
ik reikte van opzij naar zijn geluid
- hij zweeg.

Een schreeuwhuis voor de liefde,
met leegte
eromheen.

Het kind lag op haar rug en de ‘ik’ vindt zichzelf na zoveel jaren in dezelfde positie terug: ‘Hier lig ik nog.’ Ze kijkt terug op haar leven. Waarheid is wankel weten geworden, het gezang van de leeuwerik is opgehouden. Maar misschien is wat het kind en de volwassene zoeken wel hetzelfde: een huis voor de liefde. Een huis waar je niet buitengesloten wordt.

In het tweeluik werd van de ‘we’ gezegd: ‘We schreeuwen of zwijgen’, maar nu kiest Bourgonje voor het schreeuwen. Schreeuwen en liefde, wat hebben die met elkaar te maken? Als we onze liefde uitschreeuwen, zit daar naar mijn idee al iets van de wanhoop bij, van de onmacht, van de angst, van de woede misschien. In de tweede afdeling schreeuwt de ‘ik’ in de straat waar Regina in de val liep: ‘Hoorde niet één steen haar schreeuw, / schreeuw ik.’ Maar dit schreeuwhuis is voor de liefde. Alleen maar zo'n huis, met verder niets eromheen. Een huis waarin de liefde

[p. 46]

kan wonen, waarvan de deur dicht blijft, zodat er niemand van je weg kan lopen. Of er zo'n huis is, is maar zeer de vraag.

Stenen voor het begin is een bundel die vooral een zoektocht is. Een zoektocht naar het verleden, naar wie de ‘ik’ was en wat daar nog van over is, naar de plaats waar ze thuis kan zijn en uiteindelijk naar de liefde.

De bundel is het begin van een hecht pöetisch oeuvre, waarin nog veel geschreven is over de liefde. Vaak gaat het daarbij mis, vaak is er een val. Maar altijd blijft de hoop.