Liter. Jaargang 10

[p. 70]

Maatwerk

Tranen van een kleermaker

Heere is van 1932. Daarmee is hij een jaar jonger dan mijn vader geweest zou zijn, als die nu nog zou leven. Heeresma leeft nog wel, en heeft zijn vroege jeugdherinneringen te boek gesteld. Oorspronkelijk verschenen ze in twee delen, 1938-1943 in 2005, en 1943-1946 in 2006. Nu zijn beide boekjes gebundeld in één voordelig deel (Een jongen uit plan Zuid '38-'46. De Arbeiderspers 2007), om eens een allusie te maken op het soort titels dat Heere Heeresma graag zelf bezigde, toen hij nog bundels grappig bedoelde erotische verhalen produceerde. Zoals bijvoorbeeld Eén robuuste buste, één! in 1989.

Als ik in het boek begin, gun ik het hem dus allemaal niet: zijn leeftijd niet en mijn bewondering niet. Ik heb de 201 pagina's er doorgejaagd op de laatste officiële zomerdag (toevallig ook een heel warme, waarop regen was voorspeld voor de dag erna), gelegen in een hangmat en een Ikea-potloodje achter het oor. Alles zoals het hoort.

Het boek ziet er strak en overtuigend uit - dat wel - en het is, blijkens een fors logo voorin, op verantwoord papier gedrukt, vervaardigd van gerecycled materiaal en hout uit deugdzaam beheerde bossen. Stilistisch is het redelijk verzorgd, zoals men mag verwachten van een man die, zoals hij zelf zegt, ooit driekwart boek per jaar schreef. We haasten ons - als ik het even vlug uitreken - met een gemiddeld tempo van ongeveer dertig bladzijden per jaar door de jaren rondom en in de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam-Zuid. Het jongetje Heere (voor intimi Jerre, op zijn Fries, al sprak niemand thuis die taal) was gefascineerd door de Duitse oorlogsmachine, en verzon ondertussen eigen spreekwoorden. Af en toe sleepte Heeresma een stoel uit de woonkamer naar de studeerkamer om daar van alles te leren van zijn even wijze als vriendelijke vader, die als geen ander thuis was in elastisch bijbelgebruik. Zo leerde Heere bijvoorbeeld dat ‘voor Joden verboden’ alleen in Nederland rijmt, en dat men daarom hier overal de bordjes met die tekst ophing.

Het boek gaat vooral over de oorlogsjaren. Op pagina 11 is het dan ook al 1940 en worden de eerste Joden uit hun huizen getreiterd:

Ze steken schuin over, waarbij voor het eerst eigenlijk mij de Jodensterren op hun kledij opvallen, en pal voor onze voordeur struikelt Eli over de trottoirband en valt. Een van de moffen pakt zijn geweer met beide handen, draait dit met de kolf met de stalen stootplaat naar beneden en stoot. En mijn makker schreeuwt het uit en zijn gil zal mij mijn leven lang bijblijven. Het is het enige wat van die familie rest en bij mij berust.

[p. 71]

Op pagina 15 wil Heeresma de Joodse mijnheer Vijg bezoeken, die regelmatig met het gezin mee at:

[...] de hoofdbewoner stond boven aan de trap. ‘Mijnheer Vijg?’ vroeg ik. [...] De man stak twee gespreide handen omhoog en maakte duwende gebaren. ‘Ja maar...’ hield ik vol. De man kantelde zijn handen en maakte nu scheppende bewegingen als wierp hij water over zich heen. Of ik maar wilde opdonderen. Na de oorlog is nog naar hem gezocht. Vergeefs. Ik gedenk hem soms, zij het zonder bijzondere gevoelens. Maar ja, iemand moet het toch doen.

Keer op keer herinnert Heeresma ons aan verdwijningen in zijn omgeving. Op pagina 21 is het Esther: ‘En nee, ik heb Esther Morritz nooit meer teruggezien. Niet op school, niet op straat. En niet in de wolken boven ons dak, waar ik vaak naar keek. En die rol plakband die ze op de bank heeft laten liggen, die heb ik nog.’ Op pagina 112 een laatste kaart, uit een veewagen gefrommeld, door vriendje Lothar: ‘Zeg ik maar tot ziens. Jouw Monne.’ Op pagina 118 een meisje uit de klas: ‘Dag, Rozelle Laskower. Ik zal je niet terugzien.’ Op pagina 148 een vraag aan moeder Heeresma: ‘En Kiki? Zal ze misschien ook al op transport zijn? Mijn moeder wendt het hoofd en kijkt door het raam naar buiten. En wat ze ziet, is ons allen bekend. Kiki Epstein of daaromtrent werd niet teruggezien.’

Maar daartussen gebeurt nog iets heel anders, of misschien wel hetzelfde. Al op pagina 38:

Mijn vader staat in het licht. Wanneer ik de deuren van de kamer en de grote slaapkamer zou openzetten en de kree voor de al openstaande balkondeuren opentrekken, dan viel zijn gigantische schaduw op het schuine dak van de kerk en de pannen zouden loslaten. Mijn vader draagt een soepel vallend en ongelooflijk lichtgrijs zomerpak, zoals je op straat niet ziet. Zijn kostuums worden voor hem bij Kreymborg op de Kalverstraat aangemeten en gemaakt door mijnheer Hütt, die met succes naar Zwitserland kon wegkomen en direct na de bevrijding voor het eerst in de veeljarige relatie bij ons aanbelde. Toen hij hoorde dat mijn vader er niet meer was, stond hij op, keek uit het raam en barstte in tranen uit.

Pas op pagina 180, als Heeresma terugkomt van een tijdje aansterken op het platteland, blijkt de eerder in het boek summier aangekondigde ziekte te hebben toegeslagen: ‘Mijn vader is dood. In zijn studeerkamer staat de kist. Ik zal er geen stap zetten. Wat ik denk en voel komt later wel. Nu moet alles zo gewoon mogelijk gaan.’

Vrijwel het hele Amsterdamse Jodendom is verdwenen. Met slim gekozen anekdoten en met de gevoeligheid van een jonge jongen wordt het ons onontkenbaar voorgeschoteld. Als het allemaal niet gebeurd was, zou niemand het zo verzinnen. Bijvoorbeeld dat de Joden, op het station in veewagens gepropt, zelf hielpen om de deur dicht te schuiven. Dat meisjes in de klas en jongens in de straat allemaal verdwenen. Met dit boek worden ze nog eens opgeroepen.

[p. 72]

Maar misschien wilde Heeresma iets anders horen. Zoals dat ook het geval is op pagina 201 en 202. In 1946, op de valreep van het boek, een klein jaar na de bevrijding, ligt hij in bed:

Ik slaap slecht en droom wat [...] En dan hoor ik met beide oren: ‘Jerre! Kom hier! Neem een stoel mee’. Ik ga op de rand van mijn bed zitten, de handen op de knieën, en trek dan zonder aarzelen mijn kleren aan, stap in mijn Robinsons, sluip de trap af, haal geruisloos de sleutels uit het vak en schiet de straat op. Natuurlijk is dit flauwekul, onzin, larie. Maar inmiddels vernam ik, loud and clear, wat ik hoorde. Via de Stadionweg schiet ik de Parnassusweg in en loop tenslotte over de semi-permanente brug [...] het zandland op. [...] Het maanlicht valt kil over het zand, waarin overal bootjes zijn gegraven. Van zand. Ze zullen nooit kunnen varen, maar dat wisten de kinderen al, toen ze ze groeven. Net als ik nog steeds weet dat wat er ineens in mijn oren schetterde, verbeelding was.

Menno van der Beek