Liter. Jaargang 10

[p. 74]

De aard van de taal

Hij had nog geïnterviewd kunnen worden voor het eerste nummer van Liter: Owen Barfield (1898-1997), langstlevende Inkling. Het was een fameus gezelschap van geleerden, dichters en schrijvers, dat zich tooide met de naam ‘The Inklings’. C.S. Lewis (1898-1963) en J.R.R. Tolkien (1892-1973) behoorden ertoe. De Inklings kwamen bijeen te Oxford gedurende de jaren dertig, veertig en vijftig. Het is een periode die tot de verbeelding spreekt, niet in de laatste plaats door de recente succesvolle verfilmingen van Tolkiens The Lord of the Rings (in 2002, 2003 en 2004) en Lewis' The Lion, the Witch and the Wardrobe (in 2005). Hoewel Barfield veel minder bekend werd dan Lewis of Tolkien, schreef uitgerekend Lewis over Barfield dat deze ‘uittorent boven ons allemaal; hij is de meest wijze van mijn niet-officiële leermeesters en ook de beste’.

Recent verscheen een biografie over het leven en het werk van Barfield, Owen Barfield. Romanticism Come of Age. A Biography (Temple Lodge Publishing, Forest Row uk, 352 blz., $45,00 via www.amazon.com). In Barfields werk is de Romantiek tot volle ontplooiing en wasdom gekomen, suggereert deze titel. Dat is nogal een pretentie, maar de formulering blijkt wel de overtuiging van Barfield weer te geven. De Romantiek heeft een goede weg gewezen, maar bewandelde die niet ten einde toe, zegt Barfield. Hij bekritiseerde daarom de cultuur van zijn dagen en riep ertoe op om terug te keren naar de heilzame beginselen die door de romantische schrijvers waren geformuleerd of aangeduid. Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) was voor Barfield de grootste romanticus, maar de man die de echte consequentie trok uit de romantische intuïtie, was Rudolf Steiner (1861-1925), de antroposoof.

De biografie door Simon Blaxland-de Lange trok mijn aandacht, doordat ik in een mooi opstel van David Lyle Jeffrey over theologische en postmoderne denkbeelden over de aard van taal Barfields naam was tegengekomen (‘Logocentrism and Scriptural Tradition’, in: People of the Book, Grand Rapids 1996). Ik kende Barfield vaag als een van de Inklings - hij droeg bijvoorbeeld bij aan het essayboek Essays presented to Charles Williams (1947), dat enige faam heeft in de geschiedenis van de Inklings - maar wist verder niets van hem. Door Jeffrey werd hij genoemd als iemand die aan het fenomeen taal een volheid van betekenis toekende, heel anders dan de postmoderne denkers Derrida en Harold Bloom, die - in de woorden van Bloom zelf - een ‘diepgaand linguïstisch nihilisme’ voorstaan, waarin de betekenis van taal geen enkele grond heeft. Betekenis is in de postmoderne optiek een louter toevallig en willekeurig effect van taal, dat geen enkele aanspraak kan maken op waarheid. Net als Barfield zouden volgens Jeffrey ook de filosoof Walter Benjamin en de al genoemde romanticus Samuel Taylor Coleridge een ‘logocentrische orde’ aannemen als fundament van taal en poëzie. De aard van de taal en de wijze waarop de door taal geschapen betekenis tot stand komt, boeien mij in hoge mate en daarom leek een eerste kennismaking met Barfield een nuttige onderneming. Wat zou hij gezegd hebben over taal?

De biografie van Blaxland-de Lange biedt een uiterst boeiende en enthousiasmerende introductie tot het leven en werk van Owen Barfield. Barfield volgde een letterkundige studie aan de universiteit van Oxford en werd vervolgens freelance schrijver, maar moest daarmee stoppen wegens tekort aan inkomsten. Aan het eind van de jaren twintig ging hij werken

[p. 75]

op het advocatenkantoor van zijn vader. Hij bleef daar tot rond zijn zestigste. Pas tegen het einde van deze juridische loopbaan kreeg hij weer tijd voor letterkundige en filosofische studies. En zo zijn er twee actieve schrijversperioden in Barfields leven.

In de eerste periode, de jaren twintig, publiceerde hij Poetic Diction: a study in Meaning (1928, Faber & Gwyer) - door Lewis in Surprised by Joy een ‘belangrijk’ boek genoemd. Eerder al was het boek History in English Words (1924) verschenen en ook schreef hij in deze jaren veel krantenstukken voor de New Statesman en de London Mercury. Ná zijn rechtskundige loopbaan verscheen het directe vervolg op de twee boeken uit de jaren twintig: Saving the Appearances: a Study in Idolatry. Volgens Blaxland-de Lange is dit zijn belangrijkste werk. Daarna publiceerde Barfield nog een viertal boeken, waarvan What Coleridge thought (1971) het meest in het oog springt.

In zijn biografie geeft Blaxland-De Lange allereerst een schets van Barfields levensloop. Blaxland-De Lange voerde in de jaren negentig veel gesprekken met Barfield en die vormen de basis voor de biografische schets. Vervolgens gaat hij in op de ontwikkeling - hij noemt zijn boek zelf een ‘psychografie’ - van Barfields opvattingen vanaf 1964. Barfield ging toen voor de eerste keer naar Amerika, waar hij aan diverse universiteiten lezingen en colleges gaf. Een interessante bron in dit verband is Barfields correspondentie met Saul Bellow (1915-2005), Nobelprijswinnaar (1976) en in de jaren zestig en zeventig geldend als de grootste schrijver van de Verenigde Staten. Saul Bellow had veel belangstelling voor Barfields kritische kijk op de westerse samenleving; in sommige romans van zijn hand (zoals in Humboldt's Gift uit 1975) speelt de antroposofie een rol. Uit de correspondentie met Barfield valt op te maken hoe serieus dit voor Bellow was. In het laatste deel van zijn boek schetst Blaxland-De Lange hoe Barfield zijn inzichten heeft ‘gesmeed’ (‘The forging of a key (1919-1964)’. Hier komen uitvoerig Barfields relatie met C.S. Lewis ter sprake, zijn kennismaking met Rudolf Steiner en diverse andere literaire kwesties uit de eerste helft van zijn leven.

Lewis versus Barfield

Toen Barfield vierentwintig jaar was, maakte hij kennis met het werk van de antroposoof Rudolf Steiner. Het raakte hem diep. Allerlei intuïties die hij zelf had betreffende de ontwikkeling van taal en de groei van het menselijke bewustzijn, bleek Steiner al veel verder doordacht te hebben. Dit bracht hem in een stevige discussie met C.S. Lewis, met wie hij in de jaren 1925-1930 fel zou ‘strijden’ over kwesties die met de antroposofie samenhangen. Ze schreven uitvoerige ‘disputaties’ tegen elkaar naar middeleeuwse methode. Lewis gaf een van zijn geschriften in dit verband de titel Clivi Hamiltonis Summae Metaphysices Contra Anthroposophos Libri ii, wat vertaald neerkomt op: Clivus Hamiltons traktaat over metafysica, tegen de antroposofisten, in twee boeken (Clivus Hamilton was bij deze gelegenheid Lewis' pseudoniem). Dit traktaat telde ruim tachtig bladzijden!

Volgens Blaxland-de Lange hebben objectieve literatuuronderzoekers vastgesteld dat Barfield in deze strijd de sterkste was en meer inhoudelijke argumenten aandroeg. Hoe dat ook zij, Lewis raakte nooit overtuigd van de juistheid van Rudolf Steiners inzichten. In zijn bekeringsgeschiedenis The Pilgrim's Regress (1933; onlangs in een vertaling van Arend Smilde verschenen als De kromme en de rechte weg) positioneerde Lewis Steiner ergens diep in het

[p. 76]

zompige zuiden van zijn allegorische werkelijkheid, bij de tovenaars en degenen het verst weg staan van heldere, rationele inzichten, en vooral ook ver weg van Moeder Ecclesia.

Ondanks de pennenstrijd die zij uitvochten - ze noemden deze discussie hun ‘Great War’ - bleven Barfield en Lewis heel respectvol en vriendschappelijk met elkaar omgaan. Voor de latere boeken van Barfield had Lewis bovendien grote waardering. Dat kwam vermoedelijk doordat Barfield scherpe en in veel opzichten juiste kritiek uitoefende op de ontwikkeling van het westerse denken.

Het grote probleem wordt volgens Barfield door Descartes op formule gebracht, in zijn scheiding van het ik en de buitenwereld of de materie (mind versus matter). Die tweespalt is het westerse denken niet meer te boven gekomen, constateerde hij, met als gevolg dat de materie de eerste viool kon gaan spelen. De effectiviteit van de rationele wetenschappen heeft dit enorm gestimuleerd. De oriëntatie van wetenschap en techniek sinds 1700 moge eenzijdig zijn geweest, ze heeft veel opgeleverd: vooruitgang op vele gebieden. Maar de menselijke geest is verarmd, zei Barfield in navolging van Steiner. Romantische schrijvers rond 1800, zoals Coleridge en Shelley, Goethe en Schiller hebben naar Barfields overtuiging gezien dat dit spoor leiden zou naar de ontkenning van de mens als geestelijk wezen.

Volgens Steiner was de wetenschappelijke hoofdstroom in de westerse cultuur niet zozeer fout, als wel eenzijdig en op een gevaarlijke manier incompleet. Hij stond een methode van denken voor waarin de menselijke geest voluit en bewust mee zou doen in het exploreren van de gegeven werkelijkheid. Er zijn geen dingen die op zichzelf staan en object kunnen zijn van wetenschappelijk onderzoek, maar betekenis ontstaat in wisselwerking met het menselijke bewustzijn, dat deel heeft - of in elk geval kan hebben - aan de spirituele dimensie van de werkelijkheid. Goethe, die naast auteur ook wetenschapper was, onder andere botanicus, had hier een juiste weg gewezen met het propageren van een geestelijke begripsmethode in de wetenschappen.

Eenheid

In dit antroposofische landschap moet Barfields kijk op taal geplaatst worden. Volgens hem was het onjuist te veronderstellen dat mensen in de oertijd woorden muntten om te kunnen verwijzen naar objecten in de buitenwereld - om vervolgens dezelfde woorden op een metaforische manier te gebruiken voor emoties, gedachtes of andere ‘innerlijke realiteiten’. Barfield vond de scheiding tussen buiten en binnen noodlottig en een rechtstreeks gevolg van Descartes' scheiding tussen matter en mind. De mens heeft in oude tijden de taal anders ervaren, dacht Barfield.

De innerlijke wereld en de buitenwereld zouden in eerdere fasen van de mensheid een eenheid hebben gevormd en de taal van de oermens heeft die eenheid op formule gebracht of is er juist uit ontstaan. Wanneer taal deze eenheid ter sprake brengt, raakt het spirituele aspect van het menszijn aan de spirituele volheid van het universum. Dat is de ware eenheid tussen taal en werkelijkheid - die in het geseculariseerde Westen zo pijnlijk afwezig is.

Barfield vond dat het Westen deze verloren eenheid weer zou moeten vinden, wilde het zijn eigen ondergang vermijden. Zonder de profetische denkbeelden van Steiner zou de mens de aarde blijven leegzuigen en kapotmaken in de race naar rijkdom en vooruitgang - in feite effecten van de innerlijke vervreemding van de mens.

[p. 77]

Barfield schreef in de loop der jaren veel bijdragen in kranten en tijdschriften over kwesties van economie, milieu en samenleving, in tegenstelling tot zijn vrienden Tolkien en Lewis, die volgens hem nauwelijks oog hadden voor de buitenwereld; Lewis kwam er zelf rond voor uit vrijwel nooit een dagblad te lezen.

Na het lezen van deze biografie en enig grasduinen in de twee boeken die ik van Barfield in bezit heb - Poetic Diction en What Coleridge thought - is mij lang niet alles van zijn taaltheorie duidelijk geworden, maar tegelijk ben ik ervan overtuigd dat Barfields werk intrigerende inzichten bevat. De belofte die Barfields werk voor mij inhoudt, ligt in zijn strijd tegen een nihilistische linguïstiek die stelt dat taal een systeem is van totaal willekeurige tekens, zonder relatie met de buitenwereld. Mensen zouden leven in de chaos van het niets en taal brengt daar geen verandering in aan. Barfield durfde de stelling aan dat met taal ook waarheid gemoeid is, dat verbeelding echte kennis oplevert en dat taal in aanleg werkelijke betekenis draagt, evoceert of creëert. Dat te doordenken is een uitdaging.

Tjerk de Reus