Liter. Jaargang 10

Bommels beginjaren

Kommer en kwel, minkukel, denkraam, zielknijper - ooit bestonden deze woorden niet. Ooit bestond ook Wammes Waggel niet, evenmin als commissaris Bulle Bas, burgemeester Dickerdack, ambtenaar eerste klasse Dorknoper, de schilder Terpen Tijn en kapitein Wal Rus. En er moet een tijd geweest zijn dat Olivier B. Bommel en Tom Poes er niet waren. Dat was ver voordat ik geboren werd, voor de oorlog, toen de kranten nog woest en ledig waren en niet de strips van Marten Toonder bevatten.

Intussen is er een Bommelmuseum (De Bommelzolder in Zoeterwoude), een Marten Toonder Verzamelaars Club en dagelijks wordt de hoorspelserie Bommel uitgezonden, in 440 delen. Bommel is overal.

In mijn herinnering was Bommel er altijd al. Ik las zijn avonturen bij mijn oma, als strip in de Revue en zoals bij na elke beginnende Bommellezer was ik nogal op de hand van Tom Poes, die immers slim was. Bommel werkte zich in de nesten en Tom Poes haalde hem er weer uit. Ik werd gesterkt in mijn mening door mijn moeder die de heer van stand zelfs uitmaakte voor ‘die stomme Bommel’. Zij las de strips dus ook. Ik herinner mij dat wij spraken over ‘De tik van Joost’ en over ‘De jakkerjekker’.

In mijn herinnering heette de strip Olivier B. Bommel, maar nu ik het opzoek, blijkt het niet te kloppen. De titel is De avonturen van Tom Poes. In de loop van de jaren is mijn sympathie voor Bommel zo toegenomen, dat mijn geheugen Tom Poes zelfs uit de titel verdrongen heeft.

Nu liggen er opnieuw Avonturen van Tom Poes in de boekhandel. Niet de ballonstrips die ik bij mijn oma las, maar de echte krantenstrips: twee of drie tekeningen met daaronder de tekst. Zo kennen we de strips van Marten Toonder ook het best.

Deze Avonturen van Tom Poes zijn uitgegeven door De Bezige Bij, in samenwerking met nrc Handelsblad, en ze bevatten de oudste verhalen over Tom Poes. Intussen zijn er acht delen verschenen, met elk drie verhalen (Amsterdam 2006-2007, 200-256 blz., €15 per deel).

De eerste vier delen heb ik gelezen. Ze kwamen vorig jaar op de markt en de kopers stroomden toe. Meer dan 70.000 exemplaren werden in korte tijd verkocht. Het achterplat van de boeken vertelt ons dat Toonder op zesentwintigjarige leeftijd voor het eerst Tom Poes getekend heeft. Dat moet in 1938 geweest zijn, maar het eerste verhaal dat mij bekend

[p. 72]

is, dateert van 1941. Pas in het derde verhaal over Tom Poes wordt Olivier B. Bommel geïntroduceerd. Dat zal in ‘Tom Poes in den toovertuin’ geweest zijn (1941). ‘Tom Poes ontdekt het geheim der blauwe aarde’ en ‘De tooverpijp’ waren dus Bommelloos.

Het vreemde is dat in deze nieuwe uitgave niet alle oude Tom Poes-verhalen herdrukt worden. Deel een opent met ‘De laatste markies van Carabas’ en dat is, voorzover ik kan nagaan, het dertiende verhaal over Tom Poes. Waren de eerdere verhalen niet goed genoeg? De keuze wordt niet verantwoord.

Dat de verhalen ouder zijn dan de Bommelverhalen die we uit talloze verzamelbundels kennen, blijkt al meteen uit de tekeningen. In de oude verhalen heeft Tom Poes een ronde kop, die later veel meer vierkant wordt, met wat bredere kaken en iets grotere ogen. Verder verdwijnt zijn bolle buikje en hij wordt gladharig. Ook Bommel verandert in de loop van de jaren. Zijn ronde hoofd houdt de bolle wangen, de nek wordt zelfs dikker, maar de bovenste helft van het hoofd is in latere verhalen hoekiger, rechter. Bommels poten worden iets dunner en ook zijn lijf wordt wat slanker.

De bekende ruitjesjas draagt Bommel al in de vroege verhalen, maar de ruitjes zijn altijd strak vierkant, zelfs als de jas beweegt of kreukt. Dat geldt ook voor de ruitjes op het pak van Bul Super. Het valt meteen op en op het eerste gezicht doet het zelfs wat onbeholpen aan, maar je went er als lezer snel aan.

De lijntjes waarmee de figuren getekend zijn, zijn over het algemeen dun. Maar in bijvoorbeeld ‘De Watergeest’ (1947) is de lijn al wat dikker en krachtiger. Alsof Toonder zelfverzekerder tekent, beter weet wat hij wil.

De decors in de vroege verhalen zijn uitgesproken sober. Bommelstein behoort een kasteel te zijn met allure, maar op verscheidene illustraties zijn de vertrekken leeg en kaal en uitgesproken ongezellig. Niets voor een heer van stand, lijkt me. Later zal Toonder veel meer aandacht aan de decors geven, veel meer detaillering aanbrengen en veel beter de sfeer van een kasteel met historie weten te treffen. Dan heeft hij intussen ook een hele ris medewerkers in zijn studio en kan er wellicht meer tijd aan de tekeningen besteed worden.

Het meest lijkt Toonder bijgeleerd te hebben op het gebied van de gezichtsuitdrukkingen. In de vroegste verhalen lukt het hem wel om eenduidige emoties als woede, verbazing, blijdschap en angst uit te drukken, maar het gaat weinig subtiel. Voor de zekerheid tekent hij overvloedig rondspetterende zweetdruppels om de hoofden van de personages. Vooral in ‘De laatste markies van Carabas’ zijn die veelvuldig aanwezig. In één plaatje telde ik er zelfs drieëntwintig en dan nog zeven bliksemschichten.

In de stijl van schrijven zien we eenzelfde onbeholpenheid. De zweetdruppels zijn daar uitroeptekens geworden. ‘Er komt iemand naar binnen!!!!!!’ ‘Hihihihi!!!’ ‘Wàt?!!! brulde Wal Rus, een ijswafel?!!!’ ‘Foei!!!!!!!!’

In de latere Bommelverhalen komen wel mensen voor, zoals Terpen Tijn en Hocus Pas, maar de meeste personages zijn dieren. In sommige van de vroege verhalen zijn Tom Poes en Heer Bommel de enige dieren. Bijvoorbeeld in het verhaal dat op de voorkant van het boek ‘De betoverde spiegel’ heet, maar op het titelblad van het verhaal ‘De betoverende spiegel’. Het lijkt erop dat het dierenstadje Rommeldam met de wereld eromheen nog geen eigen wereld is geworden. Bommel en Tom Poes lopen nog gewoon in onze wereld rond.

De beide helden zijn aan het begin van hun carrière gespitst op avonturen. Als heer

[p. 73]

Olivier in de krant leest over twee diefstallen en een brandje, moppert hij ‘Dat zijn geen avonturen!’ Tom Poes gaat naar huis om te kijken of daar avonturen te beleven zijn en als Bommel en Tom Poes samen op reis gaan, zegt de verteller: ‘Ja, daar gingen ze, nieuwe avonturen tegemoet.’ Het deed me denken aan de Arthurromans waarin de ridders van de Ronde Tafel soms ook moesten wachten op het avontuur en mopperden dat er niets meer te beleven was, totdat er bijvoorbeeld een zwevend schaakbord verscheen.

Die avonturen zijn trouwens niet altijd even geloofwaardig. Tom Poes vliegt bijvoorbeeld in een ‘snelvliegend vliegtuig’. Hij klimt uit het toestel, waardoor het niet meer bestuurd wordt en zet zich op het landingsgestel. Natuurlijk maakt het vliegtuig ‘gevaarlijke zwenkingen en op en neer gaande bewegingen’, maar er gebeuren geen ongelukken. Op het plaatje is te zien dat het vliegtuig vlak boven en ongeveer twee meter achter een auto vliegt waarin onder andere Heer Bommel zit, met de boeven Leendert Leepoog en Gijsbert Gok. Leendert Leepoog remt heel hard voor de Doodskopkloof. ‘We zijn er!’ riep hij, terwijl hij over het deurtje heen naar buiten sprong. ‘Kom eruit, Gok, en help me duwen!’ Gijsbert klom naar buiten, keek even angstig naar het vlug naderende vliegtuig en holde toen naar de achterkant van het wagentje.’ Dat vliegtuig moet al lang voorbij zijn. Maar nee, de mannen gaan aan het duwen, Bommel komt bij uit zijn bewusteloosheid, zegt nog het een en ander en dan pas komt het vliegtuig met Tom Poes eraan.

De Bommelverhalen worden in schoolboeken altijd gebruikt om uit te leggen wat een alwetende verteller is. De verteller wil de oplettende lezertjes immers nog wel eens toespreken. In de vroege verhalen is dat nog duidelijker. De ‘ik’ is daarin niet alleen verteller, maar ook tekenaar: ‘De burgemeester zei niets. Daarom heb ik hem er ook niet bijgetekend.’

De nadrukkelijke verwijzing naar de tekeningen (‘Nu, je ziet hoe het afliep met de draak.’) komen we later niet meer tegen, voorzover ik weet. Overbodige interventies van de verteller (‘Zo gezegd, zo gedaan.’) zal Toonder later ook achterwege laten.

Als tekenaar en als schrijver heeft Toonder zich in later werk duidelijk ontwikkeld. Daarom zijn deze vroege verhalen waarschijnlijk vooral leuk voor degenen die weten wat erna gekomen is. Zoals een filmpje van een voetballend jongetje vooral interessant is als je weet dat dat jongetje Johan Cruijff heet.

In de eerste verhalen moet Bommel zijn latere positie nog veroveren. Als de burgemeester aanbelt, stelt Heer Olivier zich voor, blijkbaar in de veronderstelling dat de burgemeester hem niet kent. Maar dat heeft hij mis: ‘“Natuurlijk ken ik je!” zei de burgemeester. “Jij bent toch die guit, die altijd stomme streken uithaalt? Is Tom Poes er ook?”’ Het lijkt erop dat de burgemeester Bommel als personage kent, meer dan als respectabel inwoner van zijn dorp. Ook Tom Poes heeft weinig ontzag voor zijn vriend. Hij noemt Bommel dom en wijst hem terecht als hij wat opschept. Later zou hij met een ‘Hm!’ volstaan.

Toonder moest misschien in de beginperiode nog van Bommel gaan houden. Misschien is dat wel gegaan tegen wil en dank. Het zou mij niet verbazen als Bommel als personage zo sterk was, dat hij zich ook aan de schrijver opgedrongen heeft. Langzaam maar zeker is Bommel geworden tot wat hij nu nog is: een heer van stand, die door nagenoeg iedere lezer in het hart gesloten wordt.

Teunis Bunt