Liter. Jaargang 10

Al vliegt de korte tijd

De titel is treffend gekozen: Levend in steen (Romeinse grafinscripties, bezorgd en vertaald door Vincent Hunink, Budel 2007, 262 blz., €22,90). Wie Romeinse grafinscripties gaat lezen, bereidt zich voor op dingen die dubbel ‘voorbij’ zijn: teksten uit een voorbije cultuur over mensen die voorbij zijn. Maar zodra men de teksten leest, bevindt men zich in een wereld van levende mensen. Niet voorbij, maar nabij. Ook de vertaler heeft dat zo ervaren. Hij werd, zo vertelt hij in het nawoord, bij eerste kennismaking door het materiaal gegrepen. De kans is groot dat het de lezers van zijn boek net zo vergaat.

Dat ligt niet alleen aan de herkenbaarheid van de gevoelens en gedachten die we in de teksten tegenkomen, maar ook aan de structuur ervan. Daarin blijkt nogal wat variatie mogelijk te zijn. Een grafschrift kon kort of lang zijn. Men kon kiezen tussen proza en poëzie. De aardigheid ligt in het dialoogkarakter van de teksten. ‘Stop even, reiziger, en lees’, zo luidt het grafschrift waarmee het boek opent. De voorbijganger wordt als levende opgeroepen even stil te staan (letterlijk!) bij de dode die onder de steen ligt. Een volgend grafschrift gaat iets verder: ‘Houd je pas even in, reiziger, / al vliegt de korte tijd’. Het wil de lezer een ogenblik stilzetten bij de vergankelijkheid van het bestaan. Doordat de voorbijganger gedwongen wordt ook letterlijk even bij de tekst stil te staan, krijgt hij meteen een kleine oefening in ‘onthaasting’: is dat waar hij zich op dat moment naartoe haast werkelijk zo belangrijk? Soms is het grafschrift zelf een klein tweegesprek: ‘“Naevius, gegroet!” “Gezondheid, wie je ook bent.”’ Met zo'n wens kan de reiziger verder. Het kan ook harder: ‘“Hier moet je wonen.” “Ik kom met tegenzin.” “Komen moet je toch.”’ ‘Wij wachten u’, leest men boven het hek van de begraafplaats in Lopikerkapel. Dat we het maar weten.

Door het dialoogkarakter van deze grafschriften heeft men zich steeds af te vragen wie er aan het woord is. De overledene? Een nabestaande? En tot wie richt het grafschrift zich? Tot de concrete voorbijganger? Of, meer algemeen, tot ‘de wereld’? Soms is het de overledene zelf die in het grafschrift toegesproken wordt. Dan krijgt de lezer de rol van getuige toegedacht. Wie een grafschrift opstelde, dacht over deze dingen na, waardoor de lezer op zijn beurt gedwongen werd hetzelfde te doen. We hebben hier te maken met een literair procédé met eigen conventies en variatiemogelijkheden. Het procédé blijkt te werken over de eeuwen heen. Voor men het weet is men in de dialoog betrokken en ziet men levende mensen voor zich, inderdaad: ‘levend in steen’.

Inhoudelijk is er van alles te beleven. Men vindt uitingen van affectie en waardering, van gemis en diep verdriet, van opstandigheid en zich schikken in het onvermijdelijke, alles wat scheiding tussen mensen ook tegenwoordig nog kan oproepen. Men spreekt zich uit over wat men mist en waardeerde in man, vrouw, ouders en te vroeg gestorven kinderen. Ook een

[p. 68]

geliefde hond of een jachtpaard kon een grafschrift krijgen. Naast grafschriften voor gewaardeerde slaven vindt men ook grafschriften die slaven voor betreurde meesters hebben laten maken. Dat kon dus ook. Er zijn nogal wat grafschriften die de overledene in zijn dagelijkse bezigheden portretteren. Soms wordt enkel zijn beroep - vleeshandelaar, ivoorsnijder, metaalgraveur - genoemd en de plaats waar hij zijn werkzaamheden uitoefende. Maar het kan ook persoonlijker: ‘Uit liefde voor de zee hield ik mij met handel bezig.’ Ook een mislukte carrière kon in een grafschrift vereeuwigd worden: ‘Door handel hoopte hij rijk te zullen worden, maar hij werd teleurgesteld in die hoop en ook door vele vrienden, ondanks zijn verdienste.’

Het hoofdstuk ‘Van niets tot niets’ bevat grafschriften die op ‘leven en hiernamaals’ betrekking hebben. Opvallend is dat men daar in de Romeinse wereld al even verschillend over dacht als tegenwoordig. Het spectrum gaat van ‘dood is dood’ tot een uitgewerkte filosofische, mythologische of christelijke toekomstverwachting, met van alles daartussen. En dat ook allemaal tegelijkertijd. Voor-christelijke voorstellingen blijven in de christelijke tijd naast de christelijke voortbestaan. ‘Eenmaal gestorven zul je niets zijn’, wordt de lezer de ene keer gewaarschuwd. Een andere keer wordt, uitgaande van beelden en verhalen uit het evangelie, de verwachting uitgesproken dat Christus de overledene zal opwekken uit de dood:

Wie eens de bittere golven der zee
beliep en deed bedaren,
wie maakte dat dode zaadjes
leven in de aarde,
wie de fatale boeien des doods
los kon maken en aan Martha
na het duister, op de derde dag,
haar broer kon schenken,
opnieuw onder de mensen:
hij zal, zo geloof ik,
zorgen dat Damasus uit zijn as
op zal staan.

Levend in steen vormt een welkome aanvulling op de langs handschriftelijke weg overgeleverde ‘officiële’ Latijnse letterkunde, die voor het grootste deel een zaak van de geletterde bovenlaag van de samenleving was. Grafschriften waren niet bestemd om uitgegeven te worden. Het zijn voor het grootste deel voortbrengselen van volkscultuur. Juist daarom ademen ze, al zijn het grafschriften, de sfeer van leven zoals het ook toen geweest moet zijn.

Voor de vertaling van de poëtische teksten heeft Hunink voor een weergave in vrije metrische verzen gekozen, zodat ze zich, zoals hij het zelf uitdrukt, ‘minstens optisch’ van de teksten in proza onderscheiden. Wel erg bescheiden uitgedrukt, want de lezer die zich met de vertalingen moet behelpen krijgt, ook literair, nog heel wat te genieten. Hij krijgt een indruk van de inhoud van de tekst, van de manier waarop de opsteller zijn gedachten ontwikkelt, van de beelden die hij gebruikt en van de manier waarop hij de dialoogvorm hanteert.

[p. 69]

Dat is heel wat, hoewel degene die Latijn kent zich altijd zal afvragen wat er in het origineel heeft gestaan. Het metrum en de klankeffecten die het magische ‘extra’ van de Latijnse poëzie uitmaken, laten zich nu eenmaal niet, of hooguit ten dele, in modern Nederlands weergeven. Gelukkig staan de Latijnse teksten er bij, zodat er voor de gymnasiasten ook nog wat te genieten overblijft. Enig onderscheid moet er zijn.

Grafschrift van een karrenhond

Raeda(r)um custos numquam latrauit inepte;

nunc silet et cineres uindicat umbra suos.

Als wachter van de wagen heeft hij
nooit op een verkeerd moment geblaft.
Nu is hij stil, en zijn schim
bewaakt hier zijn as.

Recco, 2e eeuw. Metrisch.

Uit het grafschrift van de Gallische hond Margarita, ‘parel’

Docta per incertas audax discurrere siluas

collibus hirsutas atque agitare feras,

non grauibus uinclis unquam consueta teneri

uerbera nec niueo corpore saeua pati.

Molli namque sinu domini dominaeque iacebam

et noram in strato lassa cubare toro.

Sed iam fata subiipartu iactata sinistro,

quam nunc sub paruo marmore terra tegit.

Ik was er goed in om moedig
door onzekere wouden te rennen
en in het heuvelland
borstelig wild op te jagen.
Nooit was ik gewend met zware
kettingen vastgebonden te zijn
noch op mijn blanke lijf
harde slagen te verduren.
Nee, ik lag op de zachte schoot
van mijn baas en bazin, en ik wist hoe je
moe op een mooi beklede divan ligt.
Maar nu heb ik mijn lot ondergaan,
gevloerd bij een ongunstige worp.
Nu lig ik hier bedekt in de grond
onder een stukje marmer.

Rome, 2e eeuw. Metrisch.

John van Eck