Liter. Jaargang 10

Soelaas

Tegen welke achtergrond lees je een literair werk? Tegen die van andere werken van de auteur, van andere werken uit de traditie, of tegen die van de ware werkelijkheid? Toen een motorliefhebber Marcel Mörings roman Dis las (De Bezige Bij, Amsterdam 2006, 506 pag., €25,00), die zich afspeelt tijdens de Nacht van Assen die voorafgaat aan de jaarlijkse tt-races aldaar, en van dit lezen verslag deed voor de ‘Leesclub’ in nrc Handelsblad, bleek in Dis een type motor aan het verkeerde merk te zijn geplakt. De week erna verontschuldigde Möring (1957) zich voor deze uitglijer, vooral omdat zijn vader ooit een motor reed van genoemd type. Voor de besprekende motorliefhebber had Marcel Möring natuurlijk afgedaan. De belangstellende lezer leidt uit dit missertje in de ‘research’ af dat de motoren in Dis voor de schrijver uiteindelijk bijzaak zijn. Ze leveren het kabaal dat hij nodig heeft om een hel te scheppen. Met de zombies.

Mörings roman kreeg als titel de naam mee van de stad in de hel in Dante's Divina Comme dia (1311-1321) en ook verder staat het boek vol verwijzingen naar dit klassieke werk. Het is dus niet mogelijk om Dis níet tegen deze literaire achtergrond te lezen, ook als je het werk alleen van horen zeggen kent. Er is een passage waarin op danteske wijze bekende Nederlanders zuchtend en klagend worden opgevoerd. Möring heeft ze in zijn hel gezet. Al heeft hij zich over Connie Palmen, hier herkenbaar aan haar zeven mannen, elders wel eens meer waarderend uitgelaten. Spot? Schrijfvreugde in de eerste plaats, vermoed ik, die leesgenoegen oplevert - wat mij betreft.

Een ander werk uit de traditie waarnaar Dis verwijst, is het stadsboek Ulysses (1918-1920) van de Ier James Joyce. Möring volgt de meester na in stijl en verteltechnieken en met enkele verhaalmotieven. Critici mopperden dat Dis een slechte ‘remake’ was. Möring brengt hulde aan de historische avant-garde, zoveel is duidelijk. In interviews meldt hij dat de avant-garde wat hem betreft al te snel is bijgezet in de literatuurgeschiedenis. Met Dis pakt

[p. 71]

hij de stijlexperimenten van Joyce en tijdgenoten op, zet ze naar zijn hand, probeert ze uit: kan ik in de stijl van wat ikzelf ooit met bewondering en waardering las ook vertellen wat ik vertellen wil?

In zekere zin doet Möring in proza wat er momenteel opnieuw in de poëzie gebeurt: spelen met de randvoorwaarden van het kunstwerk. Hij gebruikt de bladspiegel en de lettergrootte. Hij herhaalt de persoonsvorm (‘hij fietst en fietst en fietst en fietst en fietst en fietst en fietst’) in plaats van bijwoordelijke bepalingen toe te voegen. Zulk fietsen is even dwingend als beeldend en zeker functioneel. Het is een goed alternatief voor een reguliere onontkoombaar gestelde beschrijving van eindeloos fietsen. Maar het is een eenmalig alternatief, het is vooral een conceptuele grap. De truc met de persoonsvorm kun je één keer uithalen en daarna heb je toch weer nieuwe beschrijvingen nodig, vermoedelijk. Nu zit Möring om rake beschrijvingen niet verlegen, in zijn hele oeuvre niet. Dus kunnen we nog veel verwachten.

Opvallend zijn de zinnen die anders eindigen dan ze waren begonnen. Ze doen me denken aan het lusje in de tijd dat in Mörings andere grote roman In Babylon (1997) waarneembaar is. Daar is er op romanniveau iets Escherachtigs aan de hand, hier doet zich dat op alineaniveau voor. Daar zit het in het verhaalde tijdsverloop, hier in de taal. Het is wellicht alweer een eenmalig experiment.

Interessanter is hoe Möring gedachten uit de literaire canon verwerkt en becommentarieert. Ulysses is zelf opgebouwd naar Homerus' Odyssee uit de begintijd van de epische westerse literatuur, de achtste eeuw voor Christus. Zo beschouwd is Mörings Dis de zoveelste odyssee. Het zwerven zit er diep in. ‘Trees have roots, jews have legs’, luidt het motto van In Babylon. Het past ook op Dis. Bij Dante speelt het oordeel over daden een grote rol. Is dat in Dis afwezig?

Bij Dante loopt alles uit op de liefde. Volgens de inleiding op mijn Ulysses, van de hand van de veelgeprezen Joyce-biograaf Richard Ellmann, moeten we Ulysses tevens lezen in het licht van Dante's Divina Commedia. Het draaipunt is de liefde. Welke rol is er voor de liefde weggelegd in Dis?

Vergeleken met eerder werk van Möring is de gang van het verhaal een tikje abstract. Er gebeurt niet minder dan voorheen, maar de spanningsboog is geheel anders. In In Babylon wacht de lezer vol spanning af of de hoofdpersonen zullen worden verlost uit hun ingesneeuwde huis. Ondertussen worden er verhalen verteld en buitelen de herinneringen over elkaar heen, waarbij droom en werkelijkheid elkaar voortdurend de loef afsteken. In Dis zijn er evenveel herinneringen en verhalen. Maar de setting is die van de stad, waarin vele vele zielen doelloos dolen. Het is een schimmenrijk, het is de hel. Heel bijzonder is dat hoofdpersoon Jakob Noach dood is, aan het einde van de vijfentachtig bladzijden tellende proloog omgekomen bij een auto-ongeluk. Pas dan begint de Nacht van Assen. Spannend is dan hoe een dode dit alles ervaart. Voelt hij, wordt hij gehoord? En hoe kijkt hij terug op zijn zojuist aan ons verhaalde leven?

Ondertussen weet Möring zo te schrijven dat de lezer de postume staat van zijn hoofdpersoon voortdurend vergeet. Noach zelf heeft er evenmin besef van. Hij zit in de Nacht.

[p. 72]

En praat met een schim, een archetypische ‘Jood van Assen’, marskramer. Zulke pratende schimmen zijn er ook in In Babylon. Noach vecht zich met de wandelende Jood een weg door de meute in de stad. Hij en de Jood zijn de enige doden in deze hel, de rest leeft rustig verder. Waarmee Möring de Divina Commedia, deel 1, op zijn kop heeft gezet.

Alsof dit nog niet genoeg is, volgen we niet alleen Noach, maar ook een spiegelend nevenpersonage genaamd Marcus en enkele lukrake vreemdelingen. We krijgen een caleidoscopisch beeld van het midzomerfeest in Assen.

De verhaalloop als geheel moge abstract zijn, de vertelde gebeurtenissen zijn het bepaald niet. Niet eerder zat er zoveel seks in een roman van Möring. Het schijnt dat mannen om de drie minuten (of is het anderhalf, sinds de euro kan ik dat niet onthouden) aan seks denken. Dat gegeven is hier reëel gemaakt. Als we op recente romanliteratuur moeten afgaan is dit denken-aan behoorlijk van schaamte doordesemd. De jarenzestigbluf is uit de letteren weg, het wil allemaal gelezen worden als bekentenis. Van alle schaamteboeken die er de laatste jaren over seks zijn verschenen is Dis een van de sprekendste.

Daarmee heeft Möring het canonieke thema van de liefde (zie Joyce, zie Dante) vertaald naar de hedendaagse fysieke opvatting ervan. Maar niet zonder ethiek: men leze Noachs zelfbespiegelingen. Noach zoekt naar een oordeel over zijn daden (Dante!).

Experimenten of niet, de schrijfstijl van Dis is vet en meer dan ooit hilarisch. Het is geen boek voor ernstige lezing in de eerste plaats. Als altijd is Möring in de weer met clichés, maar nooit paste hij ze zo rijkelijk toe als hier. Alle anekdotes lijken geijkt aan de borreltafel. De ongein en de grote mond komen uit het café, waar de ene sociale groep zich vrolijk maakt over de andere. Möring portretteert en vraagt van de lezer identificatie, zodat die ongewild betrokken raakt.

Want de discussies binnen die ene sociale laag gaan uiteraard wel over theologie, soms veralgemeend tot filosofie. In borreltafelbestek.

‘Alles is niets,’ denkt Noach, ‘altijd is nu.’ Het eerste zinnetje is Mörings weergave van het bijbelse ‘ijdelheid der ijdelheden, zegt de Prediker, alles is ijdelheid.’ Die afwijkende bijbelstem geeft in Dis de toon aan. Möring koppelt hem aan de uitspraak ‘altijd is nu’. Herinnering en toekomstverwachting zijn in bijbel en jodendom heilig, want levensnoodzakelijk. Het bijeenkomen van herinneringen en verlangens in het heden van ‘altijd is nu’ is misschien meer een algemeen freudiaans inzicht.

Komt de dode Noach ergens terecht? Hij vindt rust op de joodse begraafplaats, bij zijn vaderen. Een slecht einde is het niet, goed is het evenmin. De odyssee heeft nergens toe geleid.

Tenzij men dit boek leest tegen de achtergrond waartegen alle joodse schrijvers schrijven. Die achtergrond is voor een gewortelde en gevestigde lezer niet zo gemakkelijk voorstelbaar, ook al begint een boek ermee en is het het refrein en gaat het hier om de ware werkelijkheid. Hij kan onverwachte wrevel oproepen, zo zag ik in besprekingen in nd en nrc. Het is die van Pressers verteller in De nacht der Girondijnen (1957), vragend: ‘Ach Dante, wat was dat helemaal voor een hel?’ Die vraag uit doorgangskamp Westerbork spookt hier rond.

[p. 73]

En Möring probeert uit, zo lees ik het, of de Prediker misschien soelaas biedt. Of Freud. Dat doen ze niet.