Liter. Jaargang 9

[p. 69]

Wie de meester niet eert

Als scholier van een jaar of zestien stapte ik op een dag het lokaal binnen waar Latijn gegeven werd. Op het bord had de docent een gedicht uitgeschreven van Ida Gerhardt, ‘Na de vloed’, dat hij wilde gebruiken voor zijn les. Ik was meteen geraakt. Wat de betreffende docent erover gezegd heeft, weet ik niet meer, maar in mij was het vuur ontstoken van de liefde voor het woord. Ik heb op dat moment intuïtief beseft dat ik in die enkele regels op het bord kennis maakte met een wereld die buiten mijn eigen leef- en ervaringswereld lag. Ik werd ingewijd. Het vuur is tot op de dag van vandaag niet gedoofd. Hulde aan de docent!

Eenzelfde soort ervaring was onlangs te lezen in een interview dat de historicus Willem Otterspeer gaf aan het Reformatorisch Dagblad (12 juli 2006) naar aanleiding van het verschijnen van zijn boek Orde en trouw. Over Johan Huizinga. Hij vertelt daar hoe de liefde voor Huizinga bij hem ontstaan is. ‘Ik zat in de vierde klas toen ik Herfsttij der middeleeuwen wilde lezen, van Huizinga. De leraar zei: “Je zult het waarschijnlijk niet begrijpen, maar je moet het wel lezen.” Hij had gelijk. Ik heb me later gerealiseerd dat onbegrip misschien nog wel belangrijker was dan begrip.’ Opnieuw die ervaring van een onbekende wereld die een fascinerende uitstraling heeft. En opnieuw de docent die de jonge scholier de weg wijst, hem als het ware inwijdt.

Met deze voorbeelden bevinden we ons in medias res wat betreft het boek naar aanleiding waarvan ik hier enkele opmerkingen wil maken: Het oog van de meester van George Steiner (De Bezige Bij, Amsterdam 2004, 190 blz., €19,90). Steiner ontvouwt een breed panorama van verhoudingen tussen meesters en leerlingen in de eeuwenlange traditie van de westerse cultuur. Zijn erudiete en vaak cultuurkritische opmerkingen geven in overvloed stof tot reflectie.

Niet voor niets heb ik in bovenstaande voorbeelden het woord ‘inwijden’ gebruikt. De relatie van de meester (het woord kan hier in zijn betekenis variëren van onderwijzer tot filosoof: het gaat om de betekenis van de relatie) tot de leerlingen kan met dit woord idealiter gekarakteriseerd worden. Steiner schrijft (188): ‘Onafhankelijk van de etnische context en onafhankelijk van de betreffende beschaving zijn Meesterschap en leerlingschap altijd diep geworteld geweest in de religieuze ervaring en cultus. Oorspronkelijk waren de lessen van de Meester die van de priester’. Lesgeven is inwijden in een voor de leerling op dat moment ongekende werkelijkheid. Het is een werkelijkheid die hem transcendeert. De kennismaking met de wereld van het woord uit het eerste voorbeeld geeft de leerling zicht op een oorspronkelijke ervaring van schoonheid en daarmee van waarheid die nog voor hem verborgen was. Een mens heeft een meester nodig om datgene te leren zien wat hij uit zichzelf nooit zal gaan zien. Lesgeven, zegt Steiner (189), is ‘medeplichtig zijn aan transcendente

[p. 70]

mogelijkheden’. Aan de hand van de meester gaat de leerling een rijk binnen van ongekende mogelijkheden.

Wellicht komt deze omschrijving van geestelijk leiderschap als invulling van de rol van de meester een moderne lezer voor als achterhaald, als de nostalgie van een al te ouderwets mens. Ze kan eventueel nog van toepassing zijn geweest op de relatie van Socrates tot zijn leerlingen, maar zeker niet op de manier waarop wij in onze moderne cultuur met onze moderne middelen leren! In onze manier van leren gaan we uit van andere noties, zoals autonomie, zelfwerkzaamheid, zelfstandigheid, zelfontdekkend leren enzovoort. De notie van de meester die het beter weet en aan wie je je toevertrouwt om je mee te laten nemen op het pad van de kennis, schoonheid en waarheid staat daar haaks op. Het boek van Steiner is daarom in hoge mate cultuurkritisch.

Dat we literatuur mooi vinden, is geen vanzelfsprekende zaak. Toegang krijgen tot een gedicht of een stuk proza vereist een zekere inspanning en die zijn we lang niet altijd bereid te leveren. In de klassieke leer van deugden en ondeugden behoort de traagheid tot de zeven kardinale ondeugden: het is de onwil, de slapheid van geest om zich de moeite voor het werkelijk zinvolle te getroosten. Deze ondeugd is onder de mensen wijd verspreid, zeker in het huidige tijdperk van razendsnelle ict-toepassingen. Bovendien geeft een tekst zich niet zomaar gewonnen. Literatuur lezen en tot zich door laten dringen vereist rust en aandacht. Aandacht betekent zich concentreren op een tekst om zicht te krijgen op het hart van de zaak. Schoonheid en zinvolheid die voor het oprapen liggen, voldoen niet werkelijk wanneer de behoefte gewekt is aan iets wat blijvende betekenis heeft. Hier nu hebben wij de meester nodig. Hij is het die ons duidelijk kan maken dat om de hoek van onze ervaringswereld zich een andere wereld bevindt die meer te bieden heeft. ‘Een Meester dringt binnen, breekt open, hij kan braakleggen om uit te wissen en op te bouwen’, schrijft Steiner (25). Een gedicht is niet op voorhand mooi, een muziekstuk evenmin. Wie het mooi wil gaan vinden, beter gezegd: wie er zin aan wil ontlenen, moet zich moeite getroosten. De woorden uit het interview met Otterspeer zijn in dit verband veelzeggend: ‘Ik heb me later gerealiseerd dat onbegrip misschien nog wel belangrijker was dan begrip’.

Het mag voor ieder die iets weet van het huidige (literatuur)onderwijs, duidelijk zijn dat de idee van de meester zich slecht verhoudt tot de moderne inzichten omtrent kennisoverdracht. De afnemende lengte van voorgeschreven boekenlijsten, de didactische verplichting toch vooral uit te gaan van de ervaringswereld van de leerlingen: het zijn hindernissen om te kunnen bieden waar het in de relatie tussen meester en leerling werkelijk om gaat.

Steiner introduceert in zijn boek de notie van het verraad als één van de vormen die de verhouding van de leerlingen tot de meester aan kan nemen. Ik denk dat er ook zoiets bestaat als collectief verraad: het verraad van een cultuur van het eigen verleden. Steiners opmerkingen over het onderwijs liegen er op dit punt niet om. Hij noemt ‘het uitvlakken van het geheugen in het huidige onderwijs smerige domheid. Het bewustzijn gooit zijn vitale ballast overboord’ (39). Hij betitelt ‘het tijdperk waarin wij leven’ als ‘het tijdperk van de oneerbiedigheid’ (188). Met dat laatste doelt hij op het feit dat wij onze meesters veronachtzamen in hun betekenis voor ons bestaan. Openstaan voor het andere, het hogere, betekent daarom ook kennisnemen van een eeuwenlange traditie. ‘Wij zijn dwergen, op de schouders van

[p. 71]

reuzen’, zo luidt de inmiddels klassieke uitspraak. En voor ons in het westen geldt dat die reuzen uit Athene en Jeruzalem afkomstig zijn (zie blz. 149, waar Steiner terloops op die twee belangrijke bronnen voor de westerse cultuur wijst). Wie zich niet de moeite wil getroosten zich de essentialia van deze traditie eigen te maken, komt in een vacuüm terecht. Dat betekent omgekeerd echter ook dat een samenleving die het onderwijs uitlevert aan economische doeleinden de leerlingen de toegang onthoudt tot een wereld die meer aan waarheid biedt en meer voldoening geeft dan de vluchtigheid van een op utiliteit gebaseerde kennis. ‘Gebrekkig onderwijs en een stijl van lesgeven die, bewust of niet, cynisch is in zijn louter utilitaire doeleinden, zijn rampzalig’, zo formuleert Steiner. En hij voegt eraan toe dat deze vorm van onderwijs ‘moorddadig’ is, omdat het zowel de stof als de leerling verlaagt ‘tot grijze zinloosheid’ (25).

Ik denk dat één van de belangrijkste factoren die de notie van de meester tot ballast maken van de huidige cultuur dit utilistische denken is. Wanneer het onderwijs uitgeleverd wordt aan de vigerende kenniseconomie wordt het verlaagd tot grijze zinloosheid. Wat heeft het dan voor zin om de grote romans van bijvoorbeeld de negentiende eeuw nog te lezen? Of ons, soms moeizaam, een weg te banen door het werk van een op eenzame hoogten staand denker? Ik heb sterk het idee dat niet alleen de leerlingen aangedaan zijn met het nuttigheidsvirus, maar ook veel zich belangrijk achtende mensen in onderwijsland. En zo worden de meesters tot zwijgen gebracht. De taal wordt geïnstrumentaliseerd tot het voertuig van al te beperkte doeleinden. Dat taal nog een intrinsieke waarde kent, is een notie die dan al ver achter de horizon ligt. Gelukkig de docenten die nog wel meesters in de ware zin van het woord willen zijn; die een vuur aan willen steken in het hart van de leerling (‘brandstichters’ noemt Steiner ze, 26). De traditie van het woord is te kostbaar om die achteloos aan het moderne materialisme uit te leveren.

Is dit elitair? In onze door egalitarisme gestempelde tijd is dit een verwijt dat het goed doet. Wie echter werkelijk kennis heeft genomen van, zoals dat traditioneel genoemd wordt, Cultuur met een hoofdletter, ontwikkelt een onderscheidingsvermogen voor waarheid en schijn, voor schoonheid en kitsch, voor diepgang en oppervlakkigheid. Kennisname van de meesters brengt dit onderscheidingsvermogen voort. Het is geen uiting van hoogmoedig elitair denken wanneer hier gediscrimineerd wordt. Integendeel. Juist het gelijkstellen onder de noemer van kunst van Bach en Ali B. getuigt van een absoluut onvermogen om hoger en lager van elkaar te kunnen onderscheiden. Steiner verzucht (149/150): ‘Dat Bach en Beethoven niveaus van menselijk streven bereiken die hoger gaan dan rap of heavy metal, dat Keats inzichten uitlokt waar de songteksten van Bob Dylan geen weet van hebben, is vanzelfsprekend, of zou dat moeten zijn’. Op dit punt zou men de publicatie van Frank Furedi, getiteld Waar zijn de intellectuelen er eens bij moeten lezen. Roger Scrutons' Moderne cultuur. Een gids voor kritische mensen werkt ook zeer verhelderend.

Steiners concept van de cultuur van de oneerbiedigheid legt de vinger op een zere plek. Het wijst erop dat we niet meer in staat zijn het broodnodige onderscheidingsvermogen op te brengen of dat in ieder geval vanwege politieke correctheid niet meer durven. De vergaande democratisering sinds de jaren zestig heeft in dit opzicht dodelijk gewerkt. We zijn min of meer gedwongen lippendienst te bewijzen aan de cultuur van de gelijkheid. ‘Elk

[p. 72]

manifest dat zich tot een elite richt, tot die intellectuele aristocratie die voor Max Weber vanzelfsprekend is (Steiner verwijst hier naar de beroemde lezing van Weber Wissenschaft als Beruf) wordt bijna verboden door de democratisering van een massaconsumptiesysteem’ (189). En in deze democratiserende maalstroom dreigen de ware meesters van de taal en van het denken niet meer aan het woord te komen.

Eerbied voor de meester impliceert ongelijkheid. Hij heeft verder gekeken en is het daarom waard te volgen. Dit volgen is geen kritiekloos volgen; geen imitatie, maar initiatie. Eén van de beroemdste voorbeelden van de meester-leerlingverhouding uit de twintigste eeuw laat dat duidelijk zien. Tot Heideggers bekendste leerlingen hoort de Duits-joodse filosoof Karl Löwith. Door Heideggers keuze voor de nazistische machthebbers kwam hun relatie onder zware druk te staan. Toen de inmiddels uitgeweken Löwith in Rome Heidegger weer ontmoette, presteerde de laatste het om zich te tooien met het insigne van de nazi's en tegenover zijn joodse leerling het nazisme te verdedigen als de toekomst van Duitsland. Löwith heeft uiterst kritisch over Heidegger geschreven, maar desondanks heeft hij hem later als zijn leermeester geëerd. Dat is meesterschap, dat is leerlingschap.

Laten we daarom niet ophouden de meesters te lezen en te herlezen op zoek naar het ware en het goede. En laten we niet ophouden voorbeelden te zijn, wegwijzers om jongeren te laten delen in de ervaringen die we zelf hadden met de taal. Ik eindig waar ik begon: met Ida Gerhardt. Ook zij had haar leermeester, Leopold. In haar gedicht ‘Bij dag en nacht’ vertelt zij van hem:

Met bijna zwijgen heeft hij mij destijds
na afloop van de les, toen ik iets vroeg,
tot het besef gebracht van het geheim
der woorden. Zonder aarzeling. [...]

André van der Elst
André van der Elst (1966) is docent geschiedenis in Kampen. Hij promoveerde op de Duits-joodse filosoof Karl Löwith.